Historia
Zamek wzniesiono na przełomie XIII i XIV wieku. Usytuowano go ponad osadą lokowaną na prawie średzkim pomiędzy rokiem 1288 a 1333, w ramach działalności benedyktynów tynieckich i za sprawą przywileju Leszka Czarnego. Pierwsza wzmianka o zamku pochodziła z 1356 roku i mówiła o burgrabim czchowskim Imramie. Zamek z pewnością ochraniał komorę celną nad Dunajcem, wymienianą w źródłach pisanych od 1327 roku. Był to ważny szlak handlowy dla towarów przywożonych z Węgier, biegnący na południe przez Nowy Sącz, Poprad i Koszyce, a na północ przez Lipnicę Murowaną, Bochnię i Kraków. Prawdopodobnie fundatorem miasta i zamku był król Wacław II, który założył też Lipnicę Murowaną czy Wojnicz, a także ufundował zamki w Rytrze, Dobczycach, Bieczu, Myślenicach i Czorsztynie.
W trakcie XIV stulecia rozwój zamku i miasta był dynamiczny. W okresie rządów Kazimierza Wielkiego nastąpiła rozbudowa warowni oraz budowa muru lub wałów obronnych wokół miasta, a także gotyckiego kościoła w miejscu wcześniejszego romańskiego. W 1328 roku na zamku umieszczone siedzibę powołanego wówczas sądu grodzkiego, a od około 1360 roku przez długi czas siedzibę na zamku miało starostwo czchowskie, które istniało do pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku.
Aż do połowy XVI stulecia Czchów przeżywał okres świetności jako siedziba administracyjna dóbr królewskich, choć negatywny wpływ na jego rozwój miała dzierżawa oddana rodzinie Melsztyńskich. Dodatkowo lokacja konkurencyjnego Zakliczyna w miejscu dawnej wsi Opatkowice spowodowała upadek w Czchowie targów i jarmarków. Degradacja zabudowań zamku rozpoczęła się w 1646 roku, kiedy to przestał w nim funkcjonować sąd ziemski. Następnie w latach 1655-1660 zniszczenia przyniosła wojna ze Szwecją. W XVIII wieku budowla była już w ruinie, choć rewizorzy królewscy rozpatrywali jeszcze możliwość odbudowy. Niestety starosta czchowski wzniósł nowy budynek sądu na rynku, przez co odtąd wykorzystywano już tylko wieżę zamkową, w której funkcjonowało więzienie.
Architektura
Zamek wzniesiony został z piaskowca i usytuowany na wyniosłym wzgórzu, opadającym na wschodzie ku rzece Dunajec, a na zachodzie ku osadzie Czchów. Składał się z muru obwodowego o grubości 1,2 do 2,4 metrów, biegnącego po krawędziach kulminacji wzgórza i tworzącego narys nieregularnego wieloboku. W południowej części założenia znajdowała się wolnostojąca, cylindryczna, opatrzona dwoma uskokami wieża, o średnicy około 12,5 metra i wysokości powyżej 20 metrów (stan obecny), powstała na fundamentach o grubości od 4,4 do 5,6 metra. Był to typowy przykład stołpu, czyli wieży ostatecznej obrony. Stanowiła ona najstarszą część zamku, pierwotnie otoczoną drewnianą palisadą. Wejście do niej znajdowało się na poziomie pierwszego piętra od strony północnej, a więc mogło być dostępne po drewnianej kładce z korony pobliskiego muru obronnego lub ewentualnie z drabiny.
Budynek mieszkalny znajdował się przy północno – wschodniej kurtynie zamku. Był to jednotraktowy dom o wymiarach 9,6 x 21 metra, zapewne piętrowy, podzielony w przyziemiu na dwa pomieszczenia. Od południa przylegała do niego prostokątna sień wejściowa ze schodami, w której odkryto w podpiwniczeniu gotycki portal.
Brama znajdowała się w północno – zachodniej części założenia. Początkowo miała ona postać portalu bramnego poprzedzonego szyją od zewnątrz, czyli od strony miasta. W XV wieku rozbudowano ją do formy budynku bramnego o wymiarach 6×7 metra, z dwiema przyporami od strony zachodniej, a także przerzucono most nad fosą. Najpóźniejszymi budowlami na wzgórzu, powstałymi na przełomie XV i XVI wieku, były jednokondygnacyjny budynek gospodarczy od strony wschodniej oraz zachodnia przybudówka zwana stróżówką, usytuowana pomiędzy wieżą a murem obwodowym.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się wieża zamkowa na której znajduje się obecnie punkt widokowy oraz fragmenty murów. W ostatnim okresie na zamku prowadzono prace budowlane zmierzające do odtworzenia budynku bramnego. Na dziedzińcu wyeksponowano także fragment średniowiecznego bruku o wymiarach 4,5×4,3 metra, a przed budynkiem bramnym skonstruowano dwie drewniane kładki piesze, nawiązujące do średniowiecznych mostów. Zabytek otwarty jest w godz. 10.00-17.00, w lipcu i sierpniu w godz. 10.00-18.00, w październiku tylko w sobotę i niedzielę w godz. 10.00 – 16.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Martyka A., Ruiny zamku w Czchowie – analiza prac konserwatorskich i budowlanych, „Wiadomości konserwatorskie”, nr 64/2020.
Moskal, K. Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.