Historia
Zamek wzniesiony został pod koniec XIII wieku lub najpóźniej na przełomie XIII i XIV wieku. Usytuowano go ponad osadą lokowaną na prawie średzkim pomiędzy rokiem 1288 a 1333, w ramach działalności benedyktynów tynieckich i za sprawą przywileju Leszka Czarnego. Pierwsza wzmianka o zamku odnotowana została w 1356 roku i mówiła o burgrabim czchowskim Imramie. Zamek z pewnością ochraniał komorę celną nad Dunajcem, wymienianą w źródłach pisanych od 1327 roku. Był to ważny szlak handlowy dla towarów przywożonych z Węgier, biegnący na południe przez Nowy Sącz, Poprad i Koszyce, a na północ przez Lipnicę Murowaną, Bochnię i Kraków. Prawdopodobnie fundatorem miasta i zamku był król Wacław II, który założył też Lipnicę Murowaną czy Wojnicz, a także ufundował zamki w Rytrze, Dobczycach, Bieczu, Myślenicach i Czorsztynie.
W trakcie XIV stulecia rozwój zamku i miasta był dynamiczny. W okresie rządów Kazimierza Wielkiego nastąpiła rozbudowa warowni oraz budowa muru lub wałów obronnych wokół miasta, a także gotyckiego kościoła w miejscu wcześniejszego romańskiego. W 1328 roku na zamku umieszczono siedzibę powołanego wówczas sądu grodzkiego, natomiast od około 1360 roku przez długi czas siedzibę na zamku miało starostwo czchowskie, które istniało do pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku. Utworzenie na zamku powyższych siedzib mogło wpłynąć na gotyckie rozbudowy, za sprawą których wpierw wzniesiono murowany dom mieszkalny, a następnie w XV wieku wzmocniono bramę wjazdową i dostawiono kolejne zabudowania gospodarcze.
Aż do połowy XVI stulecia Czchów przeżywał okres świetności jako siedziba administracyjna dóbr królewskich, choć negatywny wpływ na jego rozwój miała dzierżawa oddana rodzinie Melsztyńskich. Dodatkowo lokacja konkurencyjnego Zakliczyna w miejscu dawnej wsi Opatkowice spowodowała upadek w Czchowie targów i jarmarków. Degradacja zabudowań zamku rozpoczęła się w 1646 roku, kiedy to przestał w nim funkcjonować sąd ziemski. Następnie w latach 1655-1660 zniszczenia przyniosła wojna ze Szwecją. W XVIII wieku budowla była już w ruinie, choć rewizorzy królewscy rozpatrywali jeszcze możliwość odbudowy. Niestety starosta czchowski wzniósł nowy budynek sądu na rynku, przez co odtąd wykorzystywano już tylko wieżę zamkową, w której funkcjonowało więzienie.
Architektura
Zamek wzniesiony został z łamanego piaskowca na północnym skraju wydłużonego, wyniosłego wzgórza, opadającego na wschodzie ku rzece Dunajec, a na zachodzie ku leżącej w dolinie osadzie Czchów. Po stronie południowej budowlę zabezpieczał przekop, oddzielający rdzeń zamku od pozostałej części wzgórza, gdzie być może ulokowane było podzamcze.
Zamek składał się z muru obwodowego o grubości od 1,2 do 2,4 metrów i wysokości około 8-10 metrów, biegnącego po krawędziach kulminacji wzgórza i tworzącego narys nieregularnego wieloboku. W południowej części założenia znajdowała się cylindryczna, w górnej partii ośmioboczna, opatrzona dwoma uskokami wieża, o średnicy około 12,5 metra i wysokości powyżej 20 metrów, powstała na fundamentach o grubości od 4,4 do 5,6 metra. Nie została ona połączona z murem obronnym, ale stanęła w bliskiej od niego odległości, w zaoblonym narożniku. Był to typowy stołp, czyli wieża ostatecznej obrony, która jednocześnie zabezpieczała drogę dojazdową do zamku i potencjalnie najbardziej zagrożony odcinek przedpola. Stanowiła najstarszą murowaną część zamku, pierwotnie otoczoną palisadą. Wejście do niej znajdowało się po stronie północnej na poziomie pierwszego piętra, na wysokości 7,6 metra od poziomu dziedzińca, a więc mogło być dostępne po drewnianej kładce z korony pobliskiego muru obronnego lub ewentualnie z drabiny.
Budynek mieszkalny wypełniał północno – wschodnią część zamku, w ten sposób, że trzy z jego boków stanowiły część obwodu obronnego. Był to jednotraktowy dom o wymiarach 9,6 x 21 metra, wstawiony w XIV wieku w nieco starszy mur obronny. Prawdopodbnie posiadał co najmniej trzy kondygnacje, tworzące bryłę w typie wieży mieszkalnej. Jego przyziemie podzielono na dwa pomieszczenia o zbliżonej wielkości: romboidalne północno – zachodnie i trapezowate południowo – wschodnie. Piętra mogły mieć podobny układ lub były jednoprzestrzenne. Wejście znajdowało się w ścianie południowej, w wysuniętym w stronę dziedzińca, zapewne zadaszonym przedsionku. W późniejszym etapie portal ten zamurowano, a przedsionek rozebrano, ze względu na dobudowanie aneksu przyległego dłuższym bokiem do fasady budynku. Musiał on mieścić nowe wejście do najniższej kondygnacji oraz schody na kondygnację drugą. Przypuszczalnie przyziemie budynku doświetlały jedynie proste otwory szczelinowe, natomiast większe okna znajdowały się na piętrach. Być może na elewacji budynku od strony dziedzińca, od okresu późnego średniowiecza znajdował się podwieszony na kamiennych kroksztynach wykusz okienny. Ewentualnie powstał on wcześniej i miał jeszcze funkcje obronne, jeśli znajdował się zaraz nad portalem wejściowym.
Brama znajdowała się w północno – zachodniej części założenia. Początkowo miała ona postać portalu bramnego poprzedzonego od zewnątrz wąską szyją przedbramia, wewnątrz którego droga do zamku zakręcała o dziewięćdziesiąt stopni. W XV wieku przedbramie rozbudowano do formy okazalszego budynku bramnego o wymiarach 6 x 7 metrów. Od strony zachodniej ze względu na strome stoki wzgórza został on w narożnikach podparty dwoma przyporami. Wjazd umieszczono w ścianie południowej i prawdopodobnie poprzedzono zwodzonym mostem przerzuconym nad fosą.
Najpóźniejszą budowlą na wzgórzu zamkowym, powstałą na przełomie XV i XVI wieku, był podłużny budynek gospodarczy przystawiony do muru od strony południowo – wschodniej. Mieścił on tylko jedną kondygnację, utworzoną z dwóch nowych ścian, fragmentu muru obronnego i części fasady domu mieszkalnego. W okresie tym powstała również zachodnia podsklepiona, dwukondygnacyjna przybudówka zwana stróżówką, usytuowana pomiędzy bergfriedem (stołpem) a murem obwodowym. Jej wybudowanie zablokowało możliwość przejścia dziedzińcem dookoła wieży cylindrycznej.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowała się główna wieża zamkowa o około połowie pierwotnej wysokości, na której znajduje się obecnie punkt widokowy. Ponadto przetrwały niskie fragmenty muru obronnego, uczytelnione oraz nadbudowane w trakcie prac remontowo – budowlanych. W ostatnim okresie na zamku wzniesiono replikę budynku bramnego, którego oryginalne ściany przed podjęciem prac miały być miejscami zachowane do wysokości około 2 metrów. Na dziedzińcu wyeksponowano także fragment średniowiecznego bruku o wymiarach 4,5 x 4,3 metra, a przed budynkiem bramnym skonstruowano dwie drewniane kładki piesze, nawiązujące do średniowiecznych mostów. Zabytek otwarty jest w godz. 10.00-17.00, w lipcu i sierpniu w godz. 10.00-18.00, w październiku tylko w sobotę i niedzielę w godz. 10.00 – 16.00. Wydobyte w trakcie prac archeologicznych detale architektoniczne zamku, między innymi masywne kroksztyny hipotetycznego wykusza budynku mieszkalnego, obecnie przechowywane są w Muzeum Okręgowym w Tarnowie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Martyka A., Ruiny zamku w Czchowie – analiza prac konserwatorskich i budowlanych, „Wiadomości konserwatorskie”, nr 64/2020.
Moskal, K. Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.
Szpunar A., Zamek w Czchowie, stan badań i źródeł archeologicznych oraz próba odtworzenia wyglądu budowli [w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Krosno 2007.