Historia
Pierwszy czchowski kościół wzniesiono w stylu romańskim w pierwszej połowie XII wieku. W dokumencie z 1357 roku nazwany został „alba ecclesia”, czyli biały kościół. Trzy lata później król Kazimierz Wielki potwierdził pięciu rycerzom prawo współpatronatu nad nim. Kolejna wzmianka źródłowa o budowli pojawiła się dopiero w 1442 roku, gdy proboszcz czchowski Marek Kąt herbu Jeleń ufundował altarię, oraz w 1470 roku, kiedy odnotowano „Voyskyerche” – kościół farny wzniesiony z białego kamienia.
Gotycki kościół zbudowany został w dwóch etapach. Wpierw przed 1360 rokiem z fundacji króla Kazimierza Wielkiego wzniesiono prezbiterium, a następnie około 1450 roku zbudowano nawę, do której jeszcze w XV wieku dostawiono wieżę. Do budowy gotyckiego kościoła wykorzystano kamienie z wcześniejszego kościoła romańskiego, stawiając z nich m.in. przypory. Także we wschodnią ścianę prezbiterium wmurowano fragmenty gzymsu romańskiego.
W latach 1551-1554 kościół w Czchowie przejściowo znajdował się w rękach luteranów. Proboszczem był tu wtedy ks. Franciszek Lismanini, prowincjał franciszkanów, spowiednik królowej Bony i czołowy polski reformator. W XVIII wieku przy prezbiterium dobudowano kaplicę, a w 1841 roku w obawie przed zawaleniem, została obniżona wieża. Na przełomie XIX i XX stulecia kościół został gruntownie odnowiony, wzniesiono w tym czasie neogotycki szczyt zachodni i wieżyczkę na sygnaturkę.
Architektura
Kościół wzniesiono jako budowlę orientowaną, tzn. ustawioną dłuższymi bokami na linii wschód – zachód, z prezbiterium skierowanym ku wschodowi. Usytuowano go przy północno – wschodnim narożniku rynku, a wzniesiono z kamienia łamanego, przy wykorzystaniu ciosu do wykonania detali architektonicznych i do wzmocnienia narożników ścian. Utworzony został z szerokiej, prostokątnej nawy i węższego, dwuprzęsłowego prezbiterium na planie prostokąta. Od zachodu pod koniec średniowiecza wybudowana została dwupiętrowa wieża.
Ściany budowli od strony zewnętrznej zostały opięte przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem, przy czym nietypowo nawę wzmocniono tylko jedną przyporą południowo – wschodnią. Do kościoła prowadziły od zachodu i południa wejścia utworzone w gotyckich, ostrołukowych portalach. Ponadto mury przebito ostrołucznymi oknami w kamiennych obramieniach, obustronnie rozglifionymi. Elewacje pozostawiono gładkie i proste, jedynie ścianę wschodnią prezbiterium wyróżniła odsadzka z gzymsem z wtórnie użytych detali starszego kościoła romańskiego. Powyżej elewację tą ozdobiono ceglanym szczytem, rozdzielonym pięcioma ostrołucznie zamkniętymi blendami rozmieszczonymi w układzie piramidalnym.
Wewnątrz nawę zwieńczono pierwotnie drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową, natomiast prezbiterium przykryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym opartym na wspornikach w kształcie maszkaronów (masek). Dwa z nich otrzymały ludzkie twarze, wyrażające różnego rodzaju grymasy. Nawę od prezbiterium oddzielono arkadą tęczy, sfazowaną od strony zachodniej. Arkadą na nawę otwarto też kruchtę w przyziemiu wieży oraz chór muzyczny nad nią. Kruchta podwieżowa przykryta została sklepieniem krzyżowo – żebrowym spiętym kolistym zwornikiem zdobionym tarczą herbową i osadzonym na ostrosłupowych zwornikach. W przęśle wschodnim prezbiterium od północy i południa umieszczono zamknięte odcinkowo wnęki na sedilia, natomiast w ścianie wschodniej kamienne sakrarium z maswerkiem.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego gotycką bryłę, przysłoniętą nowożytnymi aneksami od północy, a także pokrytą kilkoma neogotyckimi elementami architektonicznymi. Jednym z nich jest szczyt zachodni umieszczony na obniżonej wieży, poszerzone zostały też okna, odnowiony gzyms koronujący, dostawiona masywna przypora południowo – zachodnia przy nawie. W prezbiterium przetrwała gotycka chrzcielnica z 1506 roku w kształcie kielicha, z drewnianą późniejszą przykrywą oraz gotyckie ścienne tabernakulum z XIV wieku. Na granicy prezbiterium i nawy umieszczone są dwa renesansowe nagrobki, przy czym jeden z nich z napisami w języku staropolskim, uchodzi za najstarszy znany wiersz nagrobny w języku polskim. Pomnik wykonał prawdopodobnie w połowie połowie XVI wieku słynny mediolański rzeźbiarz Hieronim Canavesi. W 2011 roku podczas prac konserwatorskich odkryto polichromię pochodzącą z około 1375 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, województwo krakowskie, zeszyt 3, powiat brzeski, red. J.Szablowski, Warszawa 1953.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.