Historia
Gotycki zamek w Cieszynie powstał na Górze Zamkowej będącej pierwotnie siedzibą grodu gołęszyckiego i kasztelańskiego. Istnienie kasztelani potwierdził dokument z 1155 i 1223 roku, a pierwszego kasztelana Jana odnotowały źródła w latach 1228 – 1239.
W latach 70-tych XII wieku kasztelania cieszyńska i raciborska weszły w skład księstwa Mieszka Plątonogiego, wydzielonego mu przez Bolesława Wysokiego po buntach książąt juniorów i cesarskiej interwencji. Prawdopodobnie właśnie wówczas na terenie grodu zbudowana został murowana rotunda, powstała jeszcze w okresie istnienia kasztelani lub w pierwszych latach księstwa cieszyńskiego. Księstwo to rozszerzył o kolejne ziemie Kazimierz Sprawiedliwy, a na początku wieku XIII zostało ono połączone z księstwem opolskim.
Inicjatywę budowy murowanego zamku przypisuje się pierwszemu księciu cieszyńskiemu Mieszkowi. Modernizację i rozbudowę prowadzili w XIV wieku jego następcy: syn Kazimierz I i wnuk Przemysław I Noszak. Zamek pełniący funkcję ośrodka władzy przetrwał w dobrym stanie do wojny trzydziestoletniej. Zniszczony przez wojska szwedzkie w 1645 roku nie został już odbudowany, a ruiny zaczęto stopniowo rozbierać.
Architektura
Zamek zbudowany został na stosunkowo wysokim wzniesieniu (300 metrów n.p.m.), po północnej stronie rzeki Olzy. Opadające ku niej stoki były strome, podobnie jak zbocza zachodnie i północne, te ostatnie górujące nad doliną strumienia Bobrówka. Nieco łagodniejsze podejście wiodło od strony wschodniej, gdzie stopniowo obniżający się grunt przeznaczony został na podzamcze, a ostatecznie osiągał terasę na której rozwinęła się osada, a później obwarowane miasto Cieszyn.
Gotycki zamek dzielił się na część górną i dolną. Dolny był trójkondygnacyjny, mieścił pomieszczenia gospodarcze, zbrojownię, mieszkania dla służby dworskiej, lochy oraz stajnie. Na zamku górnym znajdowały się budynki mieszkalne z reprezentacyjnymi komnatami książęcymi. Rotunda pełniąca funkcję kaplicy zamkowej pozostawała na dziedzińcu, otoczonym potrójnym murem z basztami. Oprócz kaplicy na dziedzińcu znajdowała się stojąca do dziś wieża, stanowiąca miejsce ostatniego schronienia, a także pełniąc funkcje mieszkalne, więzienne oraz strażniczo-obserwacyjne. Wzniesiona została z kamienia na planie zbliżonym do kwadratu. W obecnej postaci ma osiem kondygnacji, wierzchołek wieńczą machikuły i wykusze.
Romańska rotunda św. Mikołaja pełniła funkcję kaplicy zamkowej i kościoła grodowego. Zbudowana została z płaskich ciosów wapiennych w technice opus emplectum, z wypełnieniem w postaci kamienia łamanego związanego wapienną zaprawą. Utworzono ją na planie koła o średnicy 6,3 metra, z podkowiastą apsydą o średnicy 2,8 metra. Wysokość nawy do korony murów wyniosła około 13 metrów, a apsydy 6,8 metra. Tą pierwszą podsklepiono kopułą z płaskich, układanych koncentrycznie płytek kamiennych, apsydę zaś zwieńczono konchą. Rotundę pierwotnie oświetlały małe, obustronnie rozglifione okna romańskie (szczelinowe na wysokości klatki schodowej), poszerzone w XIV wieku. Portal wejściowy, półkoliście zamknięty z gładką płytą tympanonu, umieszczono po stronie zachodniej nawy.
Wewnątrz rotundy, w północnej, specjalnie pogrubionej części nawy, umieszczono w grubości muru jednobiegowe schody o szerokości 0,6 metra, prowadzące na emporę, a także do umieszczonego u szczytu schodów romańskiego portalu, który stanowił przejście do palatium. Empora, rodzaj wspartego na dwóch kolumnach i czterech półkolumnach balkonu, pierwotnie była zwieńczona dwoma niepełnymi przęsłami sklepienia krzyżowego. Apsydę połączył z nawą uskok tworzący rodzaj łuku tęczowego.
Stan obecny
Do czasów współczesnych z pierwotnego zamku cieszyńskiego przetrwała tzw. wieża piastowska, romańska rotunda, resztki murów przyziemia wieży bramnej, relikty XVI-wiecznej kuchni oraz dolna część narożnej, okrągłej baszty. Rotunda św. Mikołaja jest jednym z najstarszych i najcenniejszych zabytków budownictwa polskiego, z oryginalnymi murami obwodowymi zachowanymi prawie w całości. Prezentuje bardzo wysoki poziom zarówno pod względem techniki budowlanej jak i programu przestrzennego, ale obecny wygląd jej empory to efekt powojennej rekonstrukcji. Zamek otwarty jest dla zwiedzających codziennie w okresie zimowym od godz 9 do 16, a w sezonie letnim od godz 9 do 19.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jagosz-Zarzycka Z., T., Rodzińska-Chorąży, Rotunda na Górze Zamkowej w Cieszynie – prace badawcze w 2013 roku [w:] Średniowieczna sakralna architektura w Polsce w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 13-15 listopada 2013 roku, Gniezno 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.