Historia
Gotycki zamek w Cieszynie zbudowany został na wzgórzu, będącym pierwotnie siedzibą plemienia Gołęszyców, a następnie ośrodkiem o randze kasztelani. Bulla papieża Hadriana IV z 1155 roku była pierwszą wzmianką pisemną o grodzie, zapisanym pod nazwą Tescin. W 1223 roku wspomniana została kasztelania cieszyńska („castellatura de Tessin”) wraz z kościołem grodowym św. Mikołaja, natomiast kasztelan cieszyński o imieniu Jan odnotowany został w dokumencie z 1229 roku. Kolejne wzmianki o komesach cieszyńskiego grodu zapisywane były w 1258 i 1283 roku. W XIII wieku przy grodzie z niewielkiej osady rozwinęło się miasto, odnotowane w 1284 roku jako „civitas Tessin”.
W latach 70-tych XII wieku kasztelania cieszyńska weszła w skład raciborskiego księstwa Mieszka Plątonogiego, wydzielonego mu przez Bolesława Wysokiego po buntach książąt juniorów i cesarskiej interwencji. Najpóźniej wówczas na terenie grodu zbudowana został murowana rotunda pod wezwaniem św. Mikołaja. Od wczesnych lat XIII wieku Cieszyn znajdował się w obrębie piastowskiego władztwa opolsko – raciborskiego, po Mieszku Plątonogim zarządzanego przez Kazimierza I i Mieszka II Otyłego. W czasie rządów tego ostatniego, w dokumencie wystawionym między 1238 a 1246 rokiem, po raz pierwszy w stosunku do Cieszyna użyto określenia zamek („castra Tessin”), choć najprawdopodobniej nie była to jeszcze murowana budowla obronna, a jedynie późna faza drewniano – ziemnego grodu. O zamku cieszyńskim wzmiankę zawarto również w dokumencie papieża Innocentego IV z 1245 roku oraz w późniejszym o rok dożywotnim nadaniu Cieszyna i Raciborza przez Mieszka II swej matce.
Przebudowę drewniano – ziemnego grodu w murowany zamek mógł zapoczątkować pierwszy książę cieszyński Mieszko, od około 1281-1282 roku rządzący wspólnie z bratem Przemysławem w Cieszynie, Oświęcimiu i Raciborzu, a od 1290 roku samodzielnie w Cieszynie oraz Oświęcimiu. Przebudowę kontynuowali w XIV wieku jego następcy: syn Kazimierz I i wnuk Przemysław I Noszak. W XV wieku obwarowania zamku zapewne przystosowywane były do użycia coraz powszechniejszej broni palnej, zwłaszcza po doświadczeniach wojen husyckich. Musiał być podnoszony standard mieszkalny, zgodny z późnośredniowiecznymi wymaganiami klasy rządzącej, a także powiększana przestrzeń rezydencjonalna, tym bardziej, iż w XV wieku Cieszyn okresowo był współrządzony przez różnych członków dynastii śląskich Piastów.
W 1552 roku, za rządów księcia Wacława III Adama, wielki pożar spustoszył miasto i zamek. Przypuszczalnie w ramach odbudowy cieszyński zamek został przekształcony w stylistyce renesansowej, na co książę mógł posiadać dochody ze sprzedaży dóbr skoczowskich i strumieńskich w 1573 roku. Jego następcą była księżna Sydonia Katarzyna, w czasach której odbudowana została gospodarka księstwa, zachwiana rozrzutnością Wacława III. Kolejne prace na zamku prowadzić mógł syn Wacława III i Sydonii, Adam Wacław, zwłaszcza po pożarze z 1603 roku. Do śmierci w 1617 roku książę prawdopodobnie inicjował przebudowy zamku w stylistyce późnorenesansowej.
Zamek pełnił funkcję ośrodka władzy do wojny trzydziestoletniej i wygaśnięcia linii Piastów cieszyńskich, z których ostatni męski przedstawiciel, Fryderyk Wilhelm, zmarł w 1625 roku. Po nim władzę przejęła jeszcze Elżbieta Lukrecja, córka księcia Adama Wacława cieszyńskiego, ale zamek zniszczony został przez wojska szwedzkie w 1645 roku i odbijające Cieszyn wojska cesarskie. Spustoszone księstwo nie było w stanie sfinansować odbudowy, przez co zabudowania zamkowe coraz bardziej podupadały. Gdy w 1653 roku zmarła księżna Elżbieta, na mocy wcześniejszych układów Cieszyn włączony został do czeskiej domeny Habsburgów. Porzucony zamek z czasem zaczęto rozbierać w celu pozyskania materiałów budowlanych. Proces ten był powolny, bowiem jeszcze na wedutach z XVIII stulecia przedstawiana była okazała bryła średniowiecznej budowli, jednak do pierwszej połowy XIX wieku większość fortyfikacji i budynków mieszkalnych została usunięta w związku z budową pałacyku myśliwskiego i parku.
Architektura
Zamek zbudowany został na stosunkowo wysokim wzniesieniu (300 metrów n.p.m.), po północnej stronie rzeki Olzy. Opadające ku niej południowe stoki były strome, podobnie jak zbocza zachodnie i północne, te ostatnie górujące nad doliną strumienia Bobrówka. Nieco łagodniejsze podejście wiodło od strony wschodniej i południowo – wschodniej, gdzie stopniowo obniżający się grunt przeznaczony został na podzamcze i ostatecznie osiągał terasę na której rozwinęła się osada, a później obwarowane miasto Cieszyn. Ochronę miasta zapewniał kanał Młynówki od południa, a w dalszej odległości rzeka Olza, strumień Bobrówki od północy i fosa od wschodu.
Gotycki zamek dzielił się na część górną i dolną. Dolna o charakterze podzamcza mieściła pomieszczenia gospodarcze i mieszkania dla służby dworskiej. Przypuszczalnie w okresie pełnego średniowiecza w większości lub nawet w całości posiadała zabudowę i obwarowania konstrukcji drewnianej. Mur od strony zamku górnego oraz mury łączące się z obwarowaniami miasta, a także widoczne na wedutach wieże i basteje, mogły powstać dopiero w okresie rozwoju broni palnej, w XV lub XVI wieku. Usytuowane po południowo – wschodniej stronie miasto zapewne nie miało własnych obwarowań od strony zamku. Na pozostałych kierunkach otoczone było murem dopiero od końca XV wieku, tworząc w planie gruszkowaty, stopniowo rozszerzający się ku południowemu – wschodowi kształt. Wjazd w jego obręb wiódł bramą Górną od wschodu, Frysztacką (Dolną) od północy i Wodną od południa. Mury miasta prawdopodobnie nie były wzmocnione systemem baszt.
Zamek górny posiadał nieregularny w planie kształt dostosowany do formy terenu wzgórza i starszego założenia grodowego. Obrona oparta była na linii kamiennego muru o grubości około 1,9 metra, poprowadzonego wzdłuż krawędzi stoków. Od strony zewnętrznej w miejscach najbardziej stromych stoków kurtyny wzmocniono przyporami. W okresie późnego średniowiecza mogły na nich zostać pobudowane znane z wedut drewniane lub szachulcowe ganki, pełniące role obronne, komunikacyjne lub latrynowe. W narożniku północno – wschodnim znajdowała się czworoboczna wieża, nie połączona bezpośrednio z kurtynami muru, ale usytuowana w bliskiej od niego odległości. Wzniesiono ją z kamienia łamanego oraz z ciosów użytych do wzmocnienia narożników i do utworzenia obramień otworów. Najwyższą kondygnację utworzono z cegły w wątku gotyckim po 1520 roku. Wjazd na teren zamku górnego znajdował się w narożniku południowo – wschodnim, w czworobocznym budynku bramnym. Bramę chroniła cylindryczna wieża o średnicy prawie 10 metrów i masywnych murach grubości 3,3 metra. Jeszcze masywniejsza cylindryczna wieża znajdowała się w narożniku północno – zachodnim dziedzińca. Jej średnica zewnętrzna wynosiła około 12 metrów, grubość murów w przyziemiu około 4,2 metra. Obie wieże cylindryczne mogły być dziełami późnośredniowiecznymi, przystosowanymi do użycia broni palnej.
W górnej części cieszyńskiego zamku zabudowę tworzyły pomieszczenia mieszkalne, z reprezentacyjnymi komnatami książęcymi na czele, oraz związane z nimi bezpośrednie zaplecze gospodarcze (np. kuchnia, stajnie). Budynki mieszkalne przystawiano do wewnętrznej elewacji muru obronnego. Najstarsze zapewne znajdowały się przy murze w północnej części dziedzińca, a więc tradycyjnie naprzeciwko bramy wjazdowej do zamku. Nietypowo w najbezpieczniejszym miejscu po stronie zachodniej, najbardziej oddalonej od łagodnych stoków wschodnich, prawdopodobnie nie było żadnych ważniejszych zabudowań. W XVI wieku w narożniku północno – zachodnim powstał budynek kuchni z okazałym kominem, funkcjonowało też skrzydło północne, południowe oraz wschodnie, zwrócone w stronę miasta.
W południowej części dziedzińca znalazła się romańska rotunda św. Mikołaja, pełniąca funkcję kościoła grodowego, a następnie kaplicy zamkowej. Zbudowana została z płaskich ciosów wapiennych w technice opus emplectum, z wypełnieniem w postaci kamienia łamanego związanego wapienną zaprawą. Utworzono ją na planie koła o średnicy 6,3 metra, z podkowiastą apsydą o średnicy 2,8 metra po stronie wschodniej. Wysokość nawy do korony murów wyniosła około 13 metrów, natomiast apsydy 6,8 metra. Rotundę pierwotnie oświetlały małe, obustronnie rozglifione okna romańskie o półkolistych zamknięciach, a także szczelinowe otwory na wysokości klatki schodowej. W XIV wieku część z okien poszerzono. Portal wejściowy, półkoliście zamknięty z gładką płytą tympanonu, umieszczono po stronie zachodniej nawy.
Wewnątrz rotundy nawę podsklepiono kopułą z płaskich, układanych koncentrycznie płytek kamiennych, apsydę zaś zwieńczono konchą. W północnej, specjalnie pogrubionej części nawy, umieszczono w grubości muru jednobiegowe schody o szerokości 0,6 metra, prowadzące na emporę, a także do umieszczonego u szczytu schodów romańskiego portalu, który stanowił przejście do palatium. Empora, rodzaj wspartego na dwóch kolumnach i czterech półkolumnach balkonu, pierwotnie była zwieńczona dwoma niepełnymi przęsłami sklepienia krzyżowego. Apsydę połączył z nawą uskok tworzący rodzaj łuku tęczowego. Ponadto apsyda wyróżniona była wyżej położoną posadzką, dostępną za pomocą kilku stopni.
Stan obecny
Do czasów współczesnych ze średniowiecznego zamku cieszyńskiego przetrwała tzw. Wieża Piastowska z XIV wieku, romańska rotunda, resztki murów przyziemia wieży bramnej, relikty XVI-wiecznej kuchni oraz dolna część narożnej, okrągłej baszty. Rotunda św. Mikołaja jest jednym z najstarszych i najcenniejszych zabytków budownictwa polskiego, z oryginalnymi murami obwodowymi zachowanymi prawie w całości. Prezentuje bardzo wysoki poziom zarówno pod względem techniki budowlanej jak i programu przestrzennego, ale obecny wygląd jej empory to efekt powojennej rekonstrukcji. Zamek otwarty jest dla zwiedzających codziennie w okresie zimowym od godz 9 do 16, a w sezonie letnim od godz 9 do 19.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jagosz-Zarzycka Z., T., Rodzińska-Chorąży, Rotunda na Górze Zamkowej w Cieszynie – prace badawcze w 2013 roku [w:] Średniowieczna sakralna architektura w Polsce w świetle najnowszych badań. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie 13-15 listopada 2013 roku, Gniezno 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.