Historia
Kaplica pod wezwaniem św. Stanisława wzniesiona została we wsi Chwarszczany (niem. Quartschen) wraz z komandorią templariuszy, którzy osiedli tam z nadania Władysława Odonica w 1232 roku, kiedy to wielkopolski książę nadał zakonnikom 1000 łanów nad rzekami Odrą, Wartą i Myślą. Sam kościół powstał prawdopodobnie pod koniec XIII wieku, choć być może jego dolne partie z granitowej kostki wzniesiono już około 1250 roku.
W 1233 i 1238 Odonic rozszerzył włości zakonu o wieś Krosno i ziemie w okolicach Pyrzyc, Drezdenka i Czarnkowa. W 1247 roku dobra templariuszy zatwierdził papież Innocenty IV, w 1259 roku książę Bolesław Pobożny, a w 1282 roku Przemysł II. Okres największej pomyślności pod zarządem templariuszy komandoria przezywała w drugiej połowie XIII wieku. W 1286 roku wstąpił do niej nawet margrabia Otto VI, w 1291 roku zaś Chwarszczany stały się siedzibą zwierzchnika (preceptora) zakonu na Polskę, Pomorze i Nową Marchię.
Po kasacji zakonu templariuszy w 1312 roku, w latach 1318 – 1540 Chwarszczany pozostawały w posiadaniu joannitów, za których w 1351 roku po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych „capella curie Quartzen”. Następnie, gdy komandorię przeniesiono do Świdwina, margrabiowie brandenburscy założyli w Chwarszczanach folwark, funkcjonujący do końca II Wojny Światowej. Zabudowania komandorii za wyjątkiem kaplicy uległy jednak zniszczeniu już wcześniej, mianowicie w 1758 roku, w czasie wojny siedmioletniej.
W 1859 roku w kaplicy wykonano nowe maswerki okienne, a w 1870 i 1898 roku przeprowadzono prace renowacyjne, przy okazji dobudowując zakrystię i emporę oraz przemurowując szczyt zachodni. W trakcie tych prac odkryte zostały malowidła ścienne, lecz zamalowano je w 1947 roku. W latach 1996 – 1997 przeprowadzono ich ponowną konserwację.
Architektura
Komandorię usytuowano na obszarze spłaszczonego, niewielkiego wzniesienia o wysokości około 2 metrów, w planie na rzucie elipsy o wymiarach 150 x 100 metrów. Jego dłuższa oś przebiegała na linii wschód – zachód. Od zachodu wzniesienie przylegało do rzeki, a z pozostałych stron otaczał je stumetrowy pas moczarów. Kaplicę umieszczono w północno – zachodniej części majdanu. Wolnostojącej świątyni towarzyszyły inne zabudowania rozlokowane na obszarze dużego dziedzińca, otoczonego zapewne obwarowaniami.
Kaplica została wybudowana z cegły na cokole z kostki granitowej, w stylu gotyku redukcyjnego. Uzyskała formę smukłej i zwartej budowli salowej o wymiarach 25,2 × 9,5 i wysokości 13,6 metra, opiętej od zewnątrz przyporami, od wschodu zamkniętej poligonalnie (pięć boków ośmioboku), a od zachodu w narożach zaopatrzonej w dwie narożne cylindryczne wieżyczki, wysunięte w około trzech czwartych przed lico murów. Po stronie północnej znajdowała się średniowieczna zakrystia. Kaplica zapewne nawiązywała do paryskiej Sainte-Chapelle, czy też architektury jerozolimskiej, zwłaszcza poprzez zbieżny z jej wyglądem zewnętrznym biblijny opis Świątyni Salomona.
Unikalnym rozwiązaniem kaplicy stały się dwie cylindryczne wieże wtopione częściowo w naroża budowli, flankujące fasadę zachodnią dokładnie w miejscu, w którym stosowano zazwyczaj przypory narożne. Przypuszcza się, że rozwiązanie to mogło być nawiązaniem do architektury cysterskiej lub militarnego charakteru zakonu templariuszy. Wrażenie inkastelacji potęgowały dodatkowo otwory szczelinowe doświetlające wnętrze wież, imitujące otwory strzeleckie. W południowo – zachodniej wieży umieszczono spiralną klatkę schodową łączącą wnętrze kaplicy z poddaszem, podczas gdy wieżę północno – zachodnią pozostawiono wewnątrz pustą.
Ściany kaplicy opięły ciężkie, jednouskokowe przypory, niedochodzące do korony murów, lecz kończące się na wysokości nasad łuków okiennych. Ich pierwotne zwieńczenie (jak wskazują ślady na murach), było znacznie bardziej strome. Oświetlenie zapewniły wysokie i wąskie okna o ukośnie rozglifionych ościeżach, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. Na osi fasady umieszczono granitowy, dwuuskokowy portal o łagodnie zarysowanym ostrym łuku. Jego kamieniarka została starannie opracowana. Ciosy węgarów i klińce archiwolt, choć większe niż przeciętne w ścianach, dokładnie dopasowano, tak, że w stosunkowo wąskich fugach nie było potrzeby wypełniania gruzem, czy odłamkami cegieł. Drugi portal umieszczony był po stronie południowej kaplicy. Wykonano go z wysokich segmentów ceglanych, przy czym gruszkowe profile jego ościeży poprowadzono w archiwoltę bez pośrednictwa strefy kapitelowej.
Ascetyczne wnętrze kaplicy odznaczało się surowością i prezentowało jako jednolita przestrzeń. Kaplicę przykryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym w trzech prostokątnych przęsłach oraz sklepieniem sześciodzielnym, które jak baldachim zwieńczyło świątynię na wschodzie. Granice przęseł i naroża wieloboku zostały zaakcentowane służkami o kielichowatych, gładkich kapitelach z wielobocznymi abakusami. We wschodniej, wielobocznej części kaplicy służki opuszczono do posadzki, kończąc je talerzowymi, profilowanymi bazami i cokołami. W ścianach wzdłużnych natomiast służki urwano w charakterystyczny sposób nieco poniżej parapetów okiennych. Pozbawiono je wsporników, a jedynie ich dolna powierzchnia została zaokrąglona i ozdobiona pojedynczymi liśćmi winorośli. W południowo – wschodnim odcinku wieloboku umieszczono niewielką niszę, zwieńczoną zaostrzonym łukiem trójliścia oraz drugą, dużo większą niszę o zwieńczeniu ostrołucznym. Elewacje wewnętrzne kaplicy pokryły polichromie ścienne, powstałe około 1400 roku, przypisywane fundacji joannitów. Utworzyły one wysoki na 2,75 metra fryz, biegnący wzdłuż ścian kaplicy na prawie całej ich długości, na wysokości okien.
Stan obecny
Kaplica templariuszy jest jednym z najcenniejszych zabytków Pomorza Zachodniego, choć nie uniknęła przekształceń nowożytnych. Pośredniowieczne zmiany spowodowały dodanie zakrystii od północy (na miejscu pierwotnej), utworzenie wewnątrz empory, wymianę maswerków okiennych i przekształcenie szczytu zachodniego. Od 2004 roku w Chwarszczanach prowadzone są badania archeologiczne, przy kaplicy powstało Muzeum Templariuszy dotyczące dziejów templariuszy i innych zakonów rycerskich, a od 2005 roku na obszarze dawnego założenia powstał Park Kulturowy Chwarszczany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Radacki Z., Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.