Historia
Zamek w Chrzelicach najpewniej zbudowany został w pierwszej połowie XIV wieku, kiedy to z inicjatywy książąt opolskich powstała cylindryczna wieża główna. W drugiej połowie tamtego stulecia wzniesiono murowany obwód obronny z bramą wjazdową oraz trzykondygnacyjny budynek mieszkalny. Pierwsza wzmianka o zamku w Chrzelicach pojawiła się w 1380 roku, przy okazji transakcji między Henrykiem Niemodlińskim a Peterem Heidenreichem. Po raz drugi zamek wymieniony został w dokumencie z 1383 roku, zawierającym podział księstwa opolskiego między księcia Władysława Opolczyka a jego bratanków.
W 1388 roku zamek przeszedł na własność Władysława Opolczyka, a w czasie najazdów husyckich w latach 1428-1434 doznał zniszczeń. W 1437 roku połowę zamku oraz całość podległych mu dóbr przejął książę Bolko V. Chrzelice musiały być wówczas znaczącą warownią, bowiem były miejscem rozstrzygania w 1443 roku sporu pomiędzy biskupem Konradem IV Starszym a księciem Bolkiem V. Po jego śmierci stały się własnością brata króla czeskiego, Jerzego z Podiebradu.
W końcu XV wieku zamek stał się siedzibą rycerzy-rozbójników, co doprowadziło do zbrojnej wyprawy opolskich Piastów i zdobycia Chrzelic, które następnie były ich własnością do 1532 roku. Podczas walk została poważnie uszkodzona okrągła wieża zamkowa, którą potem wyremontowano zachowując tylko do połowy wysokości. W trakcie remontu wzniesiono również nową ośmioboczną wieżę w północno – zachodnim narożniku murów.
Po śmierci ostatniego opolskiego Piasta, Jana Dobrego, w 1532 roku zamek przeszedł w posiadanie śląskich rodów rycerskich. W 1557 roku wraz z dobrami przeszedł jako zastaw w ręce Wacława Posadowskiego, natomiast w 1578 roku dzierżawę Chrzelic objął Jerzy Prószkowski właściciel pobliskiego Prószkowa. Prawdopodobnie około 1580 roku przeprowadził on renesansową przebudowę swej nowej siedziby, wznosząc niewielki budynek, zapewne o funkcji mieszkalnej, w południowo-wschodnim narożniku dziedzińca oraz wykonując sgraffitową dekorację ścian. W drugiej połowie XVII wieku przeprowadzono gruntowną przebudowę zamku na barokowy pałac, na skutek której zatracił on całkowicie średniowieczny charakter. Po drugiej wojnie światowej do lat 60-tych XX wieku obiekt był użytkowany i zamieszkały. Niestety z uwagi na pogarszający się stan techniczny wkrótce potem został opuszczony, a ze względu na wieloletnie zaniedbania oraz brak gospodarza popadł w ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na sztucznie usypanej wyspie, na środku stawu znajdującego się przy drodze łączącej Białą i Prudnik z Opolem. W drugiej połowie XIV wieku składał się on z czworobocznego narysu ceglanych murów o formie nieregularnego trapezu. Dominującym i najstarszym elementem założenia była cylindryczna, wolnostojąca wieża, wzniesiona w pierwszej połowie XIV wieku w północno – zachodnim narożniku. Wybudowano ją na planie koła o średnicy ponad 9 metrów. Jej koliste wnętrze, na najniższej kondygnacji będące przypuszczalnie lochem głodowym, miało szerokość około 3 metrów. Masywne mury obwodowe, osiągające około trzy metry grubości, wykonano w dość regularnym wątku gotyckim, dwubarwnym, z mocniej wypalaną cegłą zendrówką. Były one od zewnętrznej strony wzdłuż całego obwodu wzmocnione przyporami. Zwieńczenie kurtyn ukształtowano natomiast w formie krenelażu z prostokątnymi prześwitami, za którym umieszczono ganek straży. W kurtynie południowo – wschodniej mieściła się prosta brama do której zapewne prowadził drewniany most łączący południowo – wschodni cypel wyspy ze stałym lądem.
Zabudowę dziedzińca stanowiły dwa krótkie, nieregularne, czworoboczne domy. Większy i starszy wpasowano w południowy narożnik, mniejszy, pochodzący z drugiej połowy XVI wieku stanął w narożniku wschodnim. Budynek południowy zbudowano w drugiej połowie XIV wieku na planie rombu w układzie dwutraktowym, w ten sposób, iż dwie wewnętrzne ściany połączono strzępiami z fragmentami dwóch kurtyn murów obronnych. Na poziomie piwnicy mieścił on dwa pomieszczenia w części południowej oraz korytarz zlokalizowany wzdłuż ściany północnej. Wnętrza piwniczne nakryto sklepieniami kolebkowymi o lekko zaostrzonych łukach, opartymi na odsadzkach fundamentowych. Rozplanowanie pomieszczeń w parterze było podobne jak w piwnicy. Wejście znajdowało się w północno – wschodnim narożniku i prowadziło do przedsionka szerokości jednego traktu, z którego były wejścia do dwóch pomieszczeń: krótszego wschodniego i zachodniego zajmującego całą długość budynku. W jego północnej ścianie umieszczono co najmniej jedno okno. Komnaty na parterze i na pierwszym piętrze posiadały drewniane stropy oraz były tynkowane cienką pobiałą wapienną. Mury najwyższej kondygnacji zbudowano zapewne w konstrukcji szachulcowej. Komunikację pionową zapewniały prawdopodobnie drewniane schody przylegające do wschodniej ściany budynku, natomiast piwnice były dostępne wprost z poziomu dziedzińca. Budynek nakrywały dwa równoległe dachy dwuspadowe z kalenicami założonymi w osi wschód – zachód, zaopatrzone w wysokie trójkątne szczyty widoczne od strony głównego dziedzińca. Zapewne na wysokości piętra budynek był połączony z wieżą główną drewnianym pomostem, który niszczono w przypadku zagrożenia.
Prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku lub na początku XVI stulecia, zapewne po zniszczeniu czy też zawaleniu się cylindrycznej wieży głównej, w północno – zachodnim narożniku obwodu dobudowana została kolejna wieża. Jej ceglany trzon wzniesiono na planie wieloboku, z wykorzystaniem przypory wzmacniającej narożnik muru obronnego. Wejście umieszczono zapewne z poziomu ganku bojowego kurtyny i skomunikowano z wyższą kondygnacją obronną schodami w grubości muru. Doświetlenie biegów schodów zapewniały wąskie szczelinowe okna widoczne od strony północnej. Najwyższą kondygnację obronną stanowiła zapewne hurdycja, którą nakryto dachem namiotowym, czterospadowym.
Stan obecny
Średniowieczny, ceglany zamek książąt opolskich został gruntownie przekształcony w barokowe założenie pałacowe. Przetrwał on okres II Wojny Światowej, jednak w skutek braku remontów stopniowo zamienił się w ruinę pozbawioną stropów, dachów i częściowo ścian. Z pierwotnych elementów zachowały się mury obwodowe, za wyjątkiem środkowego fragmentu południowego odcinka, usuniętego w celu otwarcia dziedzińca. Przetrwały także fragmenty dwóch narożnych, gotyckich budynków wtopionych w nowożytne pomieszczenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Od średniowiecznej warowni do barokowej rezydencji – historia powstania i przekształceń zamku w Chrzelicach, „Opolski Informator Konserwatorski”, nr 11, Opole 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.