Historia
Zamek w Chrzelicach najpewniej zbudowany został w pierwszej połowie XIV wieku, kiedy to z inicjatywy książąt opolskich powstała cylindryczna wieża główna. W drugiej połowie tamtego stulecia wzniesiono murowany obwód obronny z bramą wjazdową oraz trzykondygnacyjny budynek mieszkalny. Pierwsza wzmianka o osadzie odnotowana została w 1316 roku, natomiast o zamku w Chrzelicach w 1380 roku, przy okazji transakcji między Henrykiem niemodlińskim a Peterem Heidenreichem. Po raz drugi zamek wymieniony został w dokumencie z 1383 roku, zawierającym podział księstwa opolskiego między księcia Władysława Opolczyka a jego bratanków. W 1393 i 1406 roku osadę i zamek odnotowano odpowiednio pod nazwą Strzelicz i Crzelicz.
W 1388 roku zamek przeszedł na własność Władysława Opolczyka, po którego śmierci w 1401 roku bez męskiego potomka księstwo opolskie zostało przejęte przez jego bratanków. W czasie najazdów husyckich w latach 1428-1434 zamek miał doznać zniszczeń. W 1437 roku należał do księcia niemodlińskiego Bernarda, który nie mając syna oddał „Feste Chrzelicz” wraz z całością podległych mu dóbr swemu bratankowi Bolkowi V. Chrzelice musiały być wówczas znaczącą siedzibą, bowiem stanowiły miejsce rozstrzygania w 1443 roku sporu pomiędzy biskupem Konradem IV Starszym a księciem Bolkiem V. Po jego śmierci stał się własnością księcia Mikołaja I opolskiego, co zostało potwierdzone dokumentem króla czeskiego Jerzego z Podiebradu z 1460 roku.
Według niepotwierdzonej tradycji pod koniec XV wieku zamek stać się miał siedzibą rycerzy-rozbójników, co doprowadzić miało do zbrojnej wyprawy opolskich Piastów i zdobycia Chrzelic. Podczas walk poważnie uszkodzona miała zostać okrągła wieża zamkowa. Ulegała ona częściowemu zawaleniu, jednak do zniszczenia dojść mogło również z powodu zwykłych zaniedbań i starości lub błędów konstrukcyjnych i problemów statycznych. Wieżę na przełomie XV i XVI wieku wyremontowano, zachowując tylko do połowy wysokości. W trakcie remontu wzniesiono natomiast nową ośmioboczną wieżę w północno – zachodnim narożniku murów.
Po śmierci ostatniego opolskiego Piasta, Jana Dobrego, w 1532 roku zamek stał się własnością śląskich rodów rycerskich. W 1557 roku wraz z dobrami ziemskimi przeszedł jako zastaw w ręce Wacława Posadowskiego, natomiast w 1578 roku dzierżawę Chrzelic objął Jerzy Prószkowski właściciel pobliskiego Prószkowa. Prawdopodobnie około 1580 roku przeprowadził on renesansową przebudowę swej nowej siedziby, wznosząc niewielki budynek mieszkalny w południowo – wschodnim narożniku dziedzińca oraz wykonując sgraffitową dekorację ścian. W drugiej połowie XVII wieku przeprowadzono gruntowną przebudowę zamku na barokowy pałac, na skutek której zatracił on całkowicie średniowieczny charakter. Po drugiej wojnie światowej do lat 60-tych XX wieku obiekt był użytkowany i zamieszkały. Z uwagi na pogarszający się stan techniczny wkrótce potem został opuszczony, a ze względu na wieloletnie zaniedbania oraz brak gospodarza popadł w ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono przy drodze łączącej Białą i Prudnik z Opolem, na sztucznie usypanej wyspie, na środku stawu lub bardzo szerokiej fosy. Teren wokół zamku był płaski, podmokły i bagienny, po stronie wschodniej przecięty strumieniem. W drugiej połowie XIV wieku składał się on z czworobocznego narysu ceglanych murów o formie nieregularnego trapezu, wewnątrz których znajdowała się w północno – zachodnim narożniku wolnostojąca cylindryczna wieża główna oraz przystawiony na południu do muru obronnego budynek mieszkalny.
Masywne mury obwodowe zamku wykonano w dość regularnym wątku gotyckim, dwubarwnym, z mocniej wypalaną cegłą zendrówką. Były one od zewnętrznej strony wzdłuż całego obwodu wzmocnione uskokowymi przyporami. Zwieńczenie kurtyn ukształtowano natomiast w formie krenelażu z prostokątnymi prześwitami, za którym umieszczono chodnik straży. Merlony krenelażu prawdopodobnie nie posiadały otworów strzeleckich, a chodnik straży nie był zadaszony. W kurtynie południowo – wschodniej mieściła się prosta brama do której zapewne prowadził drewniany most, łączący południowo – wschodni cypel wyspy ze stałym lądem.
Wieża cylindryczna była dominującym i prawdopodobnie najstarszym elementem zamku, pełniącym funkcję stołpu (bergfriedu), a więc miejsca ostatecznej obrony. Wzniesiono ją na planie koła o średnicy ponad 9 metrów, przy murach sięgających w przyziemiu 3 metrów grubości. Jej koliste wnętrze, na najniższej kondygnacji będące przypuszczalnie lochem głodowym lub chłodnym miejscem magazynowym, miało szerokość około 3 metrów. Wyżej mogło się znajdować pomieszczenie straży z wejściem połączonym zwodzoną kładką z pobliskim murem obronnym. Ewentualnie do wieży wchodzono wprost z dziedzińca za pomocą drabiny. Najwyższe kondygnacje wieży zapewne pełniły funkcje obronne i strażnicze.
Zabudowę dziedzińca pierwotnie stanowił nieregularny w planie, czworoboczny dom, wpasowany w południowy narożnik muru obronnego w ten sposób, iż dwie wewnętrzne ściany połączono strzępiami z fragmentami dwóch kurtyn murów obronnych. Budynek na poziomie piwnicy mieścił dwa pomieszczenia w części południowej oraz korytarz zlokalizowany wzdłuż ściany północnej. Wnętrza piwniczne nakryto sklepieniami kolebkowymi o lekko zaostrzonych łukach, opartymi na odsadzkach fundamentowych. Rozplanowanie pomieszczeń w parterze było podobne jak w piwnicy. Wejście znajdowało się w północno – wschodnim narożniku i prowadziło do przedsionka szerokości jednego traktu, z którego były wejścia do dwóch pomieszczeń: krótszego wschodniego i zachodniego zajmującego całą długość budynku. W jego północnej ścianie umieszczono co najmniej jedno okno. Komnaty na parterze i na pierwszym piętrze posiadały drewniane stropy oraz były tynkowane cienką pobiałą wapienną. Mury najwyższej kondygnacji zbudowano zapewne w konstrukcji szachulcowej. Komunikację pionową zapewniały prawdopodobnie drewniane schody przylegające do wschodniej ściany budynku, natomiast piwnice były dostępne wprost z poziomu dziedzińca. Budynek nakrywały dwa równoległe dachy dwuspadowe z kalenicami założonymi w osi wschód – zachód, zaopatrzone w wysokie trójkątne szczyty widoczne od strony głównego dziedzińca. Zapewne na wysokości piętra budynek był połączony z wieżą główną drewnianym pomostem, który niszczono w przypadku zagrożenia.
Prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku lub na początku XVI stulecia, po zniszczeniu czy też zawaleniu się cylindrycznej wieży głównej, w północno – zachodnim narożniku obwodu dobudowana została kolejna wieża. Jej ceglany trzon wzniesiono na planie wieloboku, z wykorzystaniem przypory wzmacniającej narożnik muru obronnego. Wejście umieszczono najpewniej z poziomu ganku bojowego kurtyny i skomunikowano z wyższą kondygnacją obronną schodami w grubości muru. Doświetlenie biegów schodów zapewniały wąskie szczelinowe okna widoczne od strony północnej. Najwyższą kondygnację obronną stanowił ganek hurdycji, który nakryto dachem namiotowym, czterospadowym.
Stan obecny
Średniowieczny, ceglany zamek książąt opolskich został gruntownie przekształcony w barokowe założenie pałacowe. Przetrwał on okres II Wojny Światowej, jednak w skutek braku remontów stopniowo zamienił się w ruinę pozbawioną stropów, dachów i częściowo ścian. Z pierwotnych elementów zachowały się mury obwodowe, za wyjątkiem środkowego fragmentu południowego odcinka, usuniętego w celu otwarcia dziedzińca. Przetrwały także fragmenty dwóch narożnych, gotyckich budynków wtopionych w barokowe pomieszczenia, jednak ich mury są dziś przeprute licznymi nowożytnymi oknami i portalami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Od średniowiecznej warowni do barokowej rezydencji – historia powstania i przekształceń zamku w Chrzelicach, „Opolski Informator Konserwatorski”, 11/2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.