Historia
Najstarszy, zapewne drewniany jeszcze kościół we wsi Chotel (Kotel) funkcjonował już w XIII wieku, gdyż miejscowa parafia odnotowana została po raz pierwszy w 1244 roku, a w latach 1325 – 1327 wzmiankowany był jej pleban o imieniu Paulus. Kościół późnogotycki, pierwotnie pod wezwaniem św. Stefana, wybudowany został w latach 1440-1450 na miejscu wcześniejszego, który w późnym średniowieczu znajdował się już w złym stanie. Powstał z fundacji kronikarza, duchownego i dyplomaty Jana Długosza. Była to pierwsza z jego licznych fundacji, po której między innymi sfinansował powstanie kościołów w Odechowie, Szczepanowie i Raciborowicach.
Poważny remont chotelskiego kościoła, o którym wspomniały nowożytne kroniki, miał miejsce w 1645 roku. Kolejny przeprowadzono już w drugiej połowie XVII wieku, przypuszczalnie ze względu na zniszczenia z okresu wojny ze Szwecją. Zapewne wtedy też dobudowano barokową dzwonnicę do zachodniej fasady, wymienioną na neogotycką piętrową kruchtę w połowie XIX wieku lub w 1892 roku, kiedy to miał miejsce następny remont budowli. Po drugiej wojnie światowej, w 1947 roku, kościół został gruntownie odnowiony.
Architektura
Kościół zabudowano na spłaszczonej kulminacji niewielkiego wzgórza o wymiarach około 45 x 30 metrów i wysokości około 20 metrów nad podnóżem, którędy wzdłuż strumienia przebiegał wiejski trakt. Najbardziej strome, skaliste skarpy wzniesienia opadały od strony zachodniej, stosunkowo wysokie były też od północy i południa, najłagodniejsze na wschodzie. Obszar z kościołem i cmentarzem zapewne już w średniowieczu ogrodzono wzdłuż krawędzi stoków, z furtą od strony południowej, gdzie zapewne znajdowała się większość wiejskiej zabudowy mieszkalnej.
W połowie XV wieku świątynia była niewielką budowlą jednonawową, wzniesioną na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach wnętrza 9,3 x 8,8 metra, z węższym i niższym prezbiterium wielkości 7 x 5,4 metra, zamkniętym na wschodzie ścianą prostą, do którego od północy dostawiono wąską zakrystię. Ponadto przy południowej ścianie nawy usytuowano kwadratową kruchtę. Typowy układ zaburzyło odsunięcie osi prezbiterium względem korpusu o 0,6 metra ku południowi, choć arkada tęczy znalazła się i tak dokładnie w połowie wschodniej ściany nawy. Osiągnięto to dzięki zlicowaniu północnej ściany prezbiterium z wewnętrznym obwodem tęczy. Powodem asymetrii prezbiterium mogła być potrzeba wyznaczenia odpowiedniej przestrzeni dla prostokątnej zakrystii, która została modularnie zintegrowana ze świątynią. Jej długość dorównała prezbiterium, natomiast w połowie szerokości wypadła oś północnego muru nawy. Cała budowla nawiązywała do najlepszych gotyckich wzorów, odzwierciedlonych w zredukowanej postaci, ale bez uszczerbku dla wymogów harmonii, z zachowaniem odpowiednio wysokiego poziomu stylistycznego i jakości wykonania.
Od strony zewnętrznej elewacje kościoła opięte zostały przyporami, w narożach umieszczonymi pod skosem. Mury posadowiono na stosunkowo wysokim, profilowanym cokole, obwiedziono gzymsem kapnikowym na wysokości parapetów okiennych oraz gzymsem pod okapem dachu. Oświetlenie zapewniły ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione okna, przy czym zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną elewacja północna pozbawiona została otworów, co mogło wynikać z ówczesnej symboliki i przesądów utożsamiających północ z siłami zła, lub ze względów praktycznych, z powodu małej ilości słonecznego światła od strony północnej. Jedynie w nawie w połać dachową od północy wcięto kamienną lukarnę z prostokątnym otworem zwieńczonym profilowanym nadprożem, ale jej funkcja była zapewne wyłącznie techniczna (np. wykorzystywana przez dźwig w trakcie budowy). Pośrodku zachodniej ściany nawy pierwotnie znajdował się rozglifiony okulus. Zakrystię doświetlono niewielkim pojedynczym oknem wschodnim, nawiązującym do stylistyki romańskiej, półkolistym, głęboko rozglifionym. Bardzo strome, typowe dla późnego gotyku dwuspadowe dachy prezbiterium i nawy, ograniczono przy krótszych ścianach trójkątnymi szczytami. Zachodni szczyt rozczłonkowano trzema ostrołukowymi blendami w układzie piramidalnym, wschodni prezbiterium trzema nieco niższymi płycinami. Ponadto wszystkie szczyty zwieńczono kamiennymi krzyżami.
Wejście do kościoła utworzono w ostrołucznych portalach południowych: jednym wiodącym do kruchty i jednym wewnątrz kruchty. Co ciekawe obydwa nietypowo umieszczono nieregularnie względem kwadratowego rzutu przedsionka. Zewnętrzny portal dosunięto do zachodniego narożnika kruchty, a wewnętrzny do wschodniego, w wyniku czego ich wzajemne przesunięcie wyniosło 0,9 metra. Być może celem tego rozwiązania było uzyskanie większej przestrzeni przy przeciwległych narożnikach kruchty. Portal zachodni nawy nieco przesunięto od osi ku północy, w celu zsynchronizowania go ze środkiem arkady tęczy i zachowania wrażenie perspektywicznej symetrii dla osób wschodzących tamtą stroną. Czwartym portalem skomunikowano prezbiterium z zakrystią. Portale kruchty i zakrystii obramowano kamieniarką opracowaną w charakterystyczny dla późnego gotyku sposób. Jako bazę wykorzystano prostokątne ciosy, które stopniowo rozbudowano ku górze sekwencję sfazowań, tworzących kryształowy układ trójkątów, równoległoboków i trapezów, by z najwyżej położonego skośnego ścięcia wyłonić typowe, wklęsłe i wypukłe profilowania stanowiące oprawę górnej części portalu.
Wewnątrz kościoła zarówno nawę, prezbiterium jak i kruchtę przykryto sklepieniami sieciowymi, z żebrami o podwójnie wklęsłych profilach, spiętymi w miejscach przecięć zwornikami o dekoracyjnych, herbowych formach (Orzeł Kazimierzowski w prezbiterium, Wieniawa i Dębno w nawie). Na ścianach żebra sklepienne osadzono bez pośrednictwa wsporników, stopniowo wtapiając je w mury, przy czym opory żeber nie zostały ustawione dokładnie na linii przypór pośrednich, gdyż te od zewnątrz dostosowano kompozycyjnie do rytmiki podziałów elewacyjnych.
Arkadę tęczy oddzielającą nawę od prezbiterium utworzono ostrołuczną, profilowaną w archiwolcie. Portal łączący prezbiterium z zakrystią lekko przesunięto od osi prezbiterium ku wschodowi. Nad nim umieszczono małą wnękę zwieńczoną łukiem dwuramiennym, z płaskorzeźbą św. Stefana króla wewnątrz. Ponadto w ścianie północnej prezbiterium, blisko styku z arkadą tęczy, w grubości muru umieszczono wąski, poprowadzony pod skosem korytarzyk o szerokości zaledwie 0,5 metra, w którym schody z zakrystii prowadziły na ambonę. Przy wschodniej ścianie prezbiterium umieszczono kamienne sakrarium z maswerkowym baldachimem, zwieńczone pinaklami i kwiatonami, natomiast w ścianie południowej wydrążono dwie płytkie wnęki. Z nich wschodnia zwieńczona została ostrołukiem zbudowanym z profilowanych kamiennych ciosów. Jako, że wnęka była wysoka, ponad 2 metrowa, zapewne pierwotnie mieściła sedilia. Druga wnęka, znacznie niższa i zamknięta łukiem odcinkowym, była lepiej widoczna z nawy, mogła więc być przeznaczona na aranżację Grobu Pańskiego. Być może jej wnętrze oryginalnie pokrywało malowidło.
Stan obecny
Kościół w Chotlu Czerwonym jest jedną z najbardziej malowniczo położonych średniowiecznych, wiejskich budowli sakralnych na terenie południowej Polski, przez co tym większa szkoda, że od zachodu jego bryłę zdominowała neogotycka dzwonnica, a zewnętrzne kamienne lico pokrywają współczesne tynki. Ich nałożenie spowodowało utratę kilku kompozycyjnych niuansów kamieniarki, natomiast dobudowanie dzwonnicy zniszczyło środkową część gzymsu pośredniego oraz poszerzonego wówczas zachodniego portalu. Przestał być również widoczny zachodni okulus. Częściowo nowożytny jest cokół, w niektórych partiach wymieniony w XIX wieku. Zapewne wtedy też poszerzono okna nawy, natomiast gotyckie wschodnie okno prezbiterium wpierw powiększono, a następnie zamurowano w chwili wstawienia do wnętrza barokowego ołtarza. Bryła kościoła jest dziś optycznie bardziej przysadzista niż w średniowieczu, ze względu na podwyższenie poziomu terenu aż o około 0,5 metra. Ciekawostką jest umieszczony na południowej kruchcie zegar słoneczny oraz rzadko spotykana północna kamienna lukarna w nawie.
Wewnątrz oprócz wyposażenia ruchomego nowożytna jest empora zachodnia w nawie i sklepienie w zakrystii. Na uwagę zwracają natomiast trzy zachowane gotyckie portale (kruchty, południowy nawy, z prezbiterium do zakrystii), czy sklepienia sieciowe wraz z płaskorzeźbionymi zwornikami. Widoczna jest gotycka wnęka południowa, lecz wschodnie sakrarium przysłania nowożytny ołtarz. W kruchcie nad portalem znajduje się kamienna tablica erekcyjna z przedstawieniem Marii z Dzieciątkiem w asyście św. Stefana i Hieronima, obrzeżona majuskułowym napisem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Bojęś-Białasik A., Czechowicz J., Szyma M., Kościół w Chotlu Czerwonym fundacji Jana Długosza. Analiza pierwotnej architektury na tle okolicznych świątyń, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 78/2024.