Historia
Gotycki kościół farny Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Choszcznie (Arnswalde) zbudowany został przez zakon joannitów w pierwszej połowie XIV stulecia, na miejscu wcześniejszego kościoła granitowego z XIII wieku. Udokumentował to przywilej margrabiego Waldemara z 1309 roku, w którym przekazał on joannitom prawo patronatu. Potwierdzenie tego przywileju dokonane zostało przez papieża Jana XXII w 1312 roku.
Data ukończenia budowy kościoła nie jest znana, jednak w dokumencie z 1350 roku odnotowano fundację dla kościoła nowego ołtarza przez margrabiego Ludwika. Z tego powodu przypuszczać można, że budowa prezbiterium i korpusu nawowego była w tym czasie ukończona lub znacznie zaawansowana. W tym samym okresie powstała także zakrystia. Wieżę kościelną wybudowano na cokołach jeszcze pierwszego kościoła, przy czym prace nad nią ukończone zostały około 1400 roku.
Kościół farny Choszczna był wielokrotnie niszczony przez pożary i działania wojenne. Uszkodzony został w pożarze z 1511 roku, a następnie w czasie wojny trzydziestoletniej spłonął wraz z całym miastem w 1637 roku. Ocalało jedynie prezbiterium, natomiast odbudowa pozostałej części trwała do lat 60-tych XVII wieku. W 1752, 1762 i 1797 uszkodzenia odnosiła wieża, której dach musiał być za każdym razem odnawiany. W latach 1859-1861 przeprowadzono neogotycką renowację całego kościoła, ale jej efekty zaprzepaściły zniszczenia z okresu II Wojny Światowej. Od 1956 roku rozpoczęto prace rekonstrukcyjne, które przywróciły świątyni pierwotny wygląd gotycki.
Architektura
Kościół został wybudowany z cegły w układzie wendyjskim, przy użyciu kwadr granitowych w części cokołowej, prawdopodobnie pochodzących z rozbiórki starszej świątyni. Utworzył go trójnawowy, czteroprzęsłowy, halowy korpus, co charakterystyczne założony na rzucie zbliżonym do kwadratu, następnie niższe i wydłużone prezbiterium, zamknięte od wschodu wielobocznie, oraz czworoboczna zachodnia wieża o pięciu kondygnacjach. Długość korpusu nawowego dorównała prezbiterium, które utworzono o szerokości równej z nawą główną. Od południa do prezbiterium przystawiona została zakrystia. Kościół pokryty został dachami dwuspadowymi oraz czterospadowym nad wieżą. W bryle kościoła wyraźnie zarysowano wszystkie jego człony, zestawione na zasadzie gradacji: od niskiego prezbiterium, przez nieco wyższy korpus nawowy, aż do górującej nad wszystkim wieży.
Elewacje zewnętrzne kościoła ozdobiono głównie pionowymi akcentami. W prezbiterium i nawach bocznych utworzono ostrołukowe okna porozdzielane jednouskokowymi przyporami. Wieża została podzielona na kondygnacje gzymsami i ozdobiona ostrołukowymi blendami. Wyjątek stanowiło przyziemie, w którym jedynie od zachodu umieszczono portal. Kondygnację tą zwieńczył fryz z ceramicznych segmentów układających się w ażurowy pas trójkątów i rombów. Najwyższą kondygnację wyróżniono bogatszą dekoracją w której blendy zostały zastąpione przeźroczami w trójstopniowych obramieniach. Szczyt wschodni korpusu nawowego został podzielony schodkowo rozmieszczonymi ostrołukowymi blendami i niewielką kolistą blendą w zwieńczeniu.
Wnętrze kościoła nakryte zostało ceglanym sklepieniem, które spoczęło na trzech parach ośmiobocznych filarów i półfilarach półośmiobocznych. Ich zadaniem było udźwignięcie wraz nałożonymi od strony naw służkami profilowanych łuków arkad. Służki utworzono w przekroju trapezoidalne, oflankowane wałkami. W prezbiterium były one pierwotnie nadwieszone. W nawach osadzono sklepienie gwiaździste, dwunastopolowe, podobne umieszczono także w prezbiterium, natomiast w zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowe.
W charakterystyczny sposób została rozwiązana artykulacja ścian wnętrza, na których zastosowano system dwóch kondygnacji nisz, rozdzielonych prostokątnymi lizenami pełniącymi funkcję wewnętrznych przypór. W górnej kondygnacji umieszczone zostały okna. Dolna kondygnacja o charakterze cokołu, została potraktowana jako masywna ściana, w której utworzono półkoliste wnęki. Podobne utworzono w kościele parafialnym w Gryficach, jednak w Choszcznie nie umieszczono powyżej galerii i nie przepruto nią filarów przyściennych.
Stan obecny
Kościół jest jednym z najbardziej monumentalnych przykładów grupy trójnawowych budowli halowych o zwartych korpusach nawowych z wydłużonymi prezbiteriami (Dobigniew, Drawsko, Recz, kolegiata w Kołobrzegu). Niestety z powodu licznych katastrof nie zachował się w pierwotnym stanie. XIX-wieczne renowacje przyczyniły się do dodania wieżyczek w zachodnich narożnikach korpusu i przeprucia dolnych okienek. Także sklepienie gwiaździste naw jest powojenną rekonstrukcją XIX-wiecznego sklepienia, które z kolei było oparte na śladach zachowanych w północno – wschodnim narożniku nawy głównej. W trakcie regotyzacji wykonano również maswerki okienne, a służki w prezbiterium przedłużono do posadzki. Nie zachowały się sklepienia w wieży, natomiast częściowo oryginalne jest sklepienie prezbiterium, odnawiane w 1859 i 1945 roku. Do najstarszych zabytków wewnątrz świątyni należą epitafia z XV wieku oraz najcenniejszy zabytek choszczeńskiej fary – „Drzewo Jessego” z XIV wieku, czyli artystyczne wyobrażenie drzewa genealogicznego Chrystusa w postaci ceramicznej płaskorzeźby we wnęce południowej ściany prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.