Historia
Pierwotny budynek na placu rynkowym Chojny (Königsberg) był domem kupieckim, o którym wspomniano w dokumencie z 1409 roku. Jego budowa związana była z otrzymaniem przez Chojnę przywileju miejskiego w 1271 roku. W 1316 roku uległ zniszczeniu na skutek pożaru miasta, jednak odbudowano go i powiększono przed 1366 rokiem.
W latach 1433-1461 przeprowadzono późnogotycką rozbudowę domu kupca, po której przemianowano go na ratusz, czyli główną siedzibę władz miejskich, pomimo iż funkcję tą pełnił już od długiego czasu. Wnętrze przyziemia i pierwszego piętra dostosowano wówczas do nowych, bardziej złożonych funkcji. W 1433 w dokumentach miasta wspominano o pomieszczeniach burmistrza chojeńskiego, a w 1461 roku wyraźnie odnotowano podatki płacone w ratuszu.
W XVI i XVII wieku ratusz unikał większych przekształceń, jedynie okna elewacji zachodniej podwyższono z powodu usytuowanej tam zabudowy. Po 1702 roku, prawdopodobnie na skutek zniszczeń wywołanych pożarem, wykonano generalny remont i przebudowę w formach barokowych. Rozebrano mury pierwszego piętra, pozostawiając tylko gotyckie szczyty. Regotyzacji elewacji dokonano w 1883 roku, a odbudowy po zniszczeniach wojennych z 1945 roku w latach 1977-1985.
Architektura
Dom kupca z pierwszej połowy XIV wieku był trójkondygnacyjnym budynkiem na planie prostokąta o wymiarach 38,3 x 13,7 metra (po przedłużeniu o około 17 metrów ku południowi po pożarze z 1316 roku). Wejście znajdowało się w północnej części elewacji zachodniej. Wnętrze było podpiwniczone, podzielone na kondygnacje drewnianymi stropami. Także w piwnicy założony był strop, wzmocniony rzędem drewnianych słupów ułożonych wzdłuż osi wzdłużnej. Mieściły się tam magazyny i składy, natomiast hala kupiecka znajdowała się na parterze. Najprawdopodobniej na piętrze wydzielone były pomieszczenia dla rady miejskiej.
W latach 1433-1461 budynek został ponownie przedłużony w kierunku południowym o jeden trakt, tj. o 9,3 metra i zamknięty nową elewacją południową o bogatym wystroju. Wybudowano także nową fasadę północną, choć częściowo zachowano jej dawne przyziemie. Ostatecznie uformowana została budowla piętrowa, prostokątna o wymiarach 47,6 x 13,7 metrów, podpiwniczona, ceglana, zbudowana na fundamentach z kamiennych kwadr i nieociosanych kamieni granitowych. Po zakończeniu XV-wiecznych prac wybrukowano plac przed ratuszem, a następnie ustawiono na nim rzeźbę Rolanda.
Elewacje ratusza przeprute były otworami okiennymi zakończonymi ostrołukowo i półkoliście, przy czym każda ze stron posiadała inny podział. Dolne partie elewacji podłużnych w średniowieczu zasłaniały kramy, dlatego ściany te były skromniej uformowane od krótkich ścian szczytowych. Od zachodu umieszczono w przyziemiu gęsty rytm uskokowych, odcinkowo zamkniętych okien, a na wschodzie rząd okien krótszych i szerszych, także zamkniętych odcinkowo, ale wpisanych w tynkowane, ostrołuczne blendy.
Najbardziej okazała była elewacja szczytowa od strony rynku (południowa), podzielona wertykalnie wielobocznymi przyporami, a horyzontalnie dwoma gzymsami międzykondygnacyjnymi i pasami ażurowych fryzów. Dodatkowo przypory ujęto pasami fryzów zdobionych w blendy i wimpergi. Wejście główne oraz do piwnic, a także trzy okna zakończono ostrołukami i wimpergami zdobionymi po krawędziach żabkami. Na pierwszym piętrze umieszczono trzy okna biforyjne z rozetami, zaś w środkowej partii szczytu okienka ostrołukowe i zlokalizowane po bokach blendy zwieńczone trójkątnymi wimpergami. Wimpergi na szczycie udekorowano żabkami, a dodatkowo pośrodku nich utworzono maswerkowe dekoracje.
Od strony północnej wejście do budynku ozdobił portal ostrołukowy, po archiwolcie którego poprowadzono motyw zygzakowato ułożonych kształtek. Po prawej stronie umieszczono zejście do piwnicy, po lewej natomiast odcinkowo zamknięte okno. Ponadto po bokach wejścia umieszczono dwa ostrołukowe okna, piętro zaś oddzielono gzymsem i przepruto pięcioma oknami – trzema ostrołucznymi pośrodku i dwoma półkolistymi na skraju. Szczyt północny przedzieliły dwudzielne okna oraz dwudzielne blendy zwieńczone rozetami z maswerkowym wypełnieniem o motywach rybich pęcherzy. W każdej osi utworzono po jednej dużej i jednej małej rozecie oraz zwieńczono je wimpergami zajmującymi przestrzeń pomiędzy sterczynami będącymi przedłużeniem sześciu lizen. Lizeny te osadzone zostały na gzymsie pierwszego piętra, zapewniając główny podział wertykalny elewacji.
Wewnątrz ratusza w połowie XV wieku w piwnicy założono sklepienia krzyżowo-żebrowe, przykrywające długą, dwunawową halę oraz część południową, gdzie utworzono dwa pomieszczenia i przedsionek. Pomieszczenia na parterze i pierwszym piętrze przykryte były stropami płaskimi, które podparto na parterze rzędem drewnianych słupów. Funkcjonalny podział pomieszczeń był zapewne podobny do tego w domu kupca. Piwnica przeznaczona była do celów gospodarczych, natomiast parter i piętro miało funkcje urzędowo – administracyjne.
Stan obecny
Ratusz w Chojnie należy do najcenniejszych zabytków gotyckiej architektury świeckiej na terenie Polski. Niestety jego bryła nie jest w całości oryginalna, gdyż pierwsze piętro za wyjątkiem szczytów zostało wzniesione w okresie baroku od podstaw. Jest wyższe od pierwotnego o 1,5 metra i posiada nowożytny układ pomieszczeń, podobnie jak obecny parter. Co więcej cała elewacja południowa ratusza musiała zostać zrekonstruowana po zniszczeniach wojennych. Oryginalne pozostały mury obwodowe partii północnej oraz część sklepień w piwnicy (fragmenty zawalone zostały zrekonstruowane).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kalita-Skwirzyńska K., Ratusz w Chojnie, „Przegląd Zachodniopomorski”, tom 2 (31), zeszyt 3, 1987.
Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, Warszawa 2003.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.