Historia
Najstarsze obwarowania miejskie otaczające miasto lokacyjne Chojna (Königsberg), zbudowano prawdopodobnie w drugiej ćwierci XIII wieku. Pierwotne fortyfikacje drewniano – ziemne od drugiej połowy XIII wieku zastępowano stopniowo murem kamiennym, wznoszonym przy wsparciu margrabiów brandenburskich i templariuszy, powiększono także znacznie obszar Chojny, lokalizując fundowany w 1290 roku klasztor zakonu augustianów-eremitów we wschodniej części miasta. Pierwsza wzmianka o murach obronnych odnotowana została w źródłach pisanych w 1271, natomiast w dokumentach z 1310 i 1313 roku wspomniano fosę i bramy Nowego Miasta, czyli północnych i wschodnich terenów przyłączonych w wyniku rozszerzenia Chojny.
Na początku XIV wieku Chojna była jedną z głównych warowni granicznych Nowej Marchii i wtedy też, około 1316 roku, rozpoczęto modernizację miejskiego systemu obronnego, zastępując mury kamienne, murami z cegły ceramicznej. Ostateczną formę architektoniczną oraz układ nadano im w ciągu XV wieku, w czasie odbudowy miasta po najeździe księcia szczecińskiego Kazimierza III, oraz w pierwszej ćwierci XVI wieku, kiedy to trwały ostatnie prace nad zwiększeniem obronności średniowiecznych obwarowań.
Do utrzymania fortyfikacji w należytym stanie oraz do obrony miasta zobowiązani byli przedstawiciele poszczególnych rzemiosł, skupionych w cechach rzemieślniczych, którzy przechodzili odpowiednie przeszkolenie wojskowe. W razie silnego zagrożenia wspomagała ich pozostała ludność miasta oraz zbrojni ze sprzymierzonych z Chojną, od 1320 roku miast: Mieszkowic, Morynia i Trzcińska, a także wojska brandenburskich władców, a w latach 1402-1454 krzyżackie oddziały wojskowe. Zapewne obrońcy byli w pełnym stanie gotowości, gdy wojska czeskich husytów, posiłkujące Polskę w wojnie z zakonem krzyżackim, wkroczyły w 1433 roku do Nowej Marchii. Po zajęciu Strzelec, Dobiegniewa, oblężeniu Gorzowa, zajęciu i spaleniu Myśliborza, obległy one Chojnę, jednak już następnego dnia odstąpiły, spiesząc na główny front wojny na Pomorzu Nadwiślańskim.
W czasach nowożytnych, w związku z upowszechnieniem broni palnej, mury miejskie straciły na znaczeniu. Negatywny w skutkach wpływ na umocnienia miasta miały wojny przetaczające się przez tereny Nowej Marchii: wojna trzydziestoletnia z lat 1618-1648 i wojna siedmioletnia z lat 1756-1763. W XVIII wieku rozebrano obszerne przedbramia, zasypano fosy ziemią z wałów i stworzono w ich miejscu ogrody i alejki. W XIX wieku rozebrano natomiast jedną z trzech bram.
Architektura
Miasto założone zostało na miejscu starszej osady słowiańskiej, na terenie o naturalnych warunkach obronnych, na niewielkich rozmiarów podłużnym wyniesieniu. Całość założenia miejskiego otaczały bagna, mokradła i rozlewiska przepływającej po północnej stronie miasta rzeki Rurzycy, oraz strumieni Sarbicy i Wrzośnicy, w tym rozciągające się przy południowo – zachodnim odcinku murów Wronie Błota (Krähenbruch). Na wschód od miasta, w bliskim jego sąsiedztwie, usytuowano nową osadę, do której przesiedlono ludność słowiańską.
Mury obronne wzniesiono z cegły na podbudowie z kamienia polnego. Początkowo były on konstrukcją wzniesioną tylko z kamieni, modernizację i nadbudowę ceglaną rozpoczęto w 1316 roku i zakończono około połowy XIV wieku. Nowe obwarowania zbudowano z wykonanych ręcznie cegieł gotyckich (tzw. palcówek). W licu używano wiązań: wendyjskiego, gotyckiego (polskiego) oraz krzyżowego i holenderskiego. Ponadto stosowano dekoracje lica muru i baszt w formie rombów, wykonanych z cegły zendrówki. Długość obwodu była znaczna, gdyż liczyła blisko 2000 metrów. Grubość murów obronnych wynosiła 1,2-1,5 metra w miejscach najbardziej zagrożonych (fragmenty przylegające do bram), a w miejscach o mniejszym zagrożeniu, chronionych wodą i bagnistym terenem 0,5-0,6 metra (północny odcinek fortyfikacji). Takie wymiary mury posiadały w dolnych partiach, gdyż zwężając się stopniowo ku górze, miały szerokość długości jednej cegły, tj. 28-29 cm. Pierwotna wysokość muru oscylowała w granicach 9,5-9,7 metra. Cały obwód zwieńczony był prawdopodobnie krenelażem, w późnym okresie średniowiecza zastąpionym pełnym przedpiersiem z otworami strzeleckimi. Strona miejska fortyfikacji wyposażona była ponadto w zachowaną na znacznej długości uliczkę podmurną, służącą obrońcom miasta do szybkiego przemieszczania się w obliczu napaści wrogów. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawadniana fosa oraz wały ziemne.
W XIV wieku mury obronne wzmocniono prostokątnymi basztami wykuszowymi, otwartymi od strony miasta. Pierwotnie było ich około 50-60, rozmieszczonych w miarę równomiernie po całym obwodzie. Były one wysunięte w przedpole przed sąsiednie kurtyny, oraz wyższe od nich maksymalnie o jedną kondygnację lub nawet równe z murem obronnym. W XV wieku w związku z powszechniejszym użyciem broni palnej, w istniejące mury zaczęto wprowadzać baszty cylindryczne oraz modernizować niektóre baszty wykuszowe, przez zamykanie ich tylnych części i podwyższanie.
Najefektowniejszą z baszt była zbudowana na początku XVI wieku baszta Pietruszkowa (Petersilienturm) z podstawą o wymiarach 8,2 × 5,8 metra. Była to budowla wielokondygnacyjna, trójstopniowa, zbliżona kształtem do późnogotyckiej baszty Morze Czerwone i baszty Tkaczy w Stargardzie. Kolejnym znaczącym punktem obrony była baszta Więzienna (Billerbeckturm), zwana także basztą Prochową. Umieszczona została w północnym odcinku murów, w drugiej połowie XV wieku. Składała się z trzech kondygnacji. W pierwszej znajdowało się niegdyś więzienie dla pospolitych przestępców, zaś druga i trzecia (wyposażone w rozglifione od wewnątrz szczelinowe otwory strzelnicze) pełniły funkcje typowo obronne. Strona zewnętrzna baszty zbudowana została na planie półkola o promieniu 2,5 metra, natomiast strona miejska (ozdobiona dwoma rzędami ostrołukowych blend) na planie prostokąta o wymiarach 7,3 × 3,9 metra. Na zewnętrznej stronie baszty, na wysokości trzeciej kondygnacji, umieszczono wykusz oraz zwieńczono ją platformą pełniącą funkcje obronne i strażnicze, oraz ceglanym stożkiem. Całkowita wysokość obiektu wyniosła 16,8 metra.
W południowym odcinku murów znalazła się zbudowana na początku XV wieku baszta Piekarska. Do jej wzniesienia wykorzystano mury XIV-wiecznej prostokątnej baszty łupinowej (wykuszowej). Otrzymała formę dwukondygnacyjną, założoną na planie kwadratu o wymiarach 5,2 × 5,4 metra. Mury o grubości 0,8 metra wykonano z cegły gotyckiej, a fundamenty z kamienia. Elewacja główna strony miejskiej ozdobiona została trzema ostrołukowymi blendami, natomiast ściany boczne ozdobiono pojedynczymi, bliźniaczymi blendami. W elewacji drugiej kondygnacji strony zewnętrznej przepruto trzy szczelinowe otwory strzelnicze, zaś w zachodniej ścianie bocznej umieszczono wykusz. Swą nazwę baszta zawdzięczała opiekującemu się nią cechowi piekarzy. Taką samą nazwę uzyskała prostopadła do baszty ulica Piekarska, przy której prawdopodobnie zamieszkiwali kiedyś przedstawiciele tego zawodu.
W bliskim sąsiedztwie położona była baszta Mnisza, założona na planie kwadratu o wymiarach 4,9 × 4,95 metra. Formę baszty zamkniętej posiadała również usytuowana w pobliżu południowo – zachodniego narożnika fortyfikacji baszta Mała Prochowa (Klein Pulverturm). Powstała ona w końcu XV wieku z przeznaczeniem na magazyn prochu. Zbudowana na planie koła, pierwotnie dwu lub trzykondygnacyjna, nakryta została stożkowym dachem namiotowym. Grubość jej ścian wyniosła 0,6 metra. Tuż obok wkomponowano w mur miejski Basztę przy bramie Barnkowskiej (Turm bei Bernikower Tor). Była to pierwotna baszta łupinowa, przekształcona w późniejszym okresie w basztę zamkniętą. Zbudowano ją w XIV wieku na rzucie prostokąta o wymiarach 6,7 × 3,4 metra. Posiadała trzy kondygnacje, posadowione na kamiennym fundamencie. W wieku XV dokonano nadbudowy trzeciej kondygnacji, a w następnym stuleciu zamknięto basztę poprzez zamurowanie otwartej strony miejskiej. W okresie tym wewnątrz drugiej kondygnacji osadzono późnogotycki kominek. W części czternastowiecznej obiektu umieszczono od strony zewnętrznej cztery szczelinowe otwory strzelnicze, zaś w części piętnastowiecznej usytuowano trzy otwory okienne, zakończone łukiem odcinkowym.
Niemniej ważne zadania pełniły usytuowane w murze obronnym, a połączone niegdyś ze sobą gankiem obronnym baszty łupinowe (wykuszowe), które zbudowano na rzucie prostokąta. Spośród nich do bardziej interesujących i okazałych należała wykuszowa baszta Bociania, położona w północno – wschodnim fragmencie obwarowań, w pobliżu klasztoru augustianów. Jej pierwsze dwie kondygnacje powstały w XIV wieku, kolejną, trzecią, nadbudowano w XVI wieku. Basztę zbudowano na rzucie prostokąta o wymiarach 4,95 × 2,8 metra. W elewacji drugiej kondygnacji strony zewnętrznej umieszczono dwa szczelinowe otwory strzelcze. Po jednym takim otworze usytuowano na obu ścianach bocznych tej kondygnacji. W trzeciej kondygnacji ściany frontowej części nadbudowanej, umieszczono dwa otwory, zakończone łukiem odcinkowym, a po dwu bokach tej kondygnacji dwa otwory prostokątne. Strona miejska baszty była otwarta, zakończona na wysokości drugiej kondygnacji arkadą.
Do miasta prowadziły trzy bramy: Świecka, Barnkowska (Myśliborska) i Czworokolna, zwana także Młyńską i Szczecińską (Vierraden). Wykonane z cegły układanej w wątku wendyjskim, były graniastosłupami z centralnie umieszczonymi przejazdami bramnymi. Zwieńczone mogły być krenelażem lub drewnianymi dachami. W XV wieku uległy rozbudowie pionowej, natomiast w XV/XVI wieku otrzymały przedbramia połączone w obronną całość z systemem wałów i fos.
Brama Świecka usytuowana została w południowo – zachodnim krańcu obwarowań miejskich, na trakcie prowadzącym do miasta od strony Świecia. Zbudowana została na planie kwadratu o wymiarach 9,8 × 9,5 metra. Stopień dolny o grubości ścian 2,2 metra i wysokości 12,9 metra, otrzymał pięć kondygnacji. Na pierwszym i drugim poziomie obronnym umieszczono po cztery nisze ze strzelnicami. Na trzecim poziomie zastosowano trompy za pomocą których część graniasta przechodziła w partię ośmioboczną. W elewacji wschodniej, na linii dawnego ganku bojowego w murach obronnych, usytuowano otwór wejściowy, z którego prowadziły schody do trzeciej, czwartej i piątej kondygnacji budowli. Powstały na początku XVI wieku człon ośmioboczny, o średnicy 6,2 metra oraz wysokości 9,7 metra, otrzymał trzy poziomy, zwieńczone platformą ze stożkiem. Otoczyły go cztery dwukondygnacyjne, okrągłe wieżyczki o wysokości 4,4 metra, zwieńczone ceramicznymi maswerkami i ceglanymi hełmami stożkowymi. Wszystkie poziomy posiadały połączenia drabinowe, zaś do czterech narożnych wieżyczek prowadziły odrębne klatki schodowe, bez połączenia z częścią ośmioboczną. Z boku bramy Świeckiej umieszczono wykusz, pełniący funkcję latryny. Elewacje frontowe bramy bogato ozdobiono otynkowanymi blendami ostrołukowymi, trójlistnymi i prostymi o łuku odcinkowym oraz fryzami z cegieł i ażurowych kształtek.
Brama Barnkowska zamykająca drogę z kierunku wschodniego, od wsi Barnkowo i Myśliborza, w ostatecznym kształcie także reprezentowała formę dwustopniową. Wzniesiono ją jako budowlę sześciokondygnacyjną, o wysokości 29 metrów, na planie kwadratu o wymiarach 9,6 × 9,2 metra. Stopień dolny budowli otrzymał formę czterokondygnacyjnego prostopadłościanu o wysokości 15 metrów. Elewacja zewnętrzna, miejska została bogato zdobiona otynkowanymi blendami ostrołukowymi i zakończonymi łukiem odcinkowym. Umieszczony na osi otwór bramny, flankowany był dwoma wysokimi, uskokowymi przyporami z widoczną prowadnicą na opuszczaną niegdyś bronę. Na ścianach wewnętrznych otworu bramnego, dwa wgłębienia służyły do umocowania kłody zabezpieczającej bronę lub wrota. W górnej części stopnia dolnego podwieszono wykusz latrynowy. Masyw stopnia dolnego zwieńczony został platformą strażniczą okoloną krenelażem. Drugi stopień budowli stanowił ośmioboczny tambur, zakończony gzymsem, wielobocznym krenelażem i ceramicznym stożkowym hełmem. Podobnie jak dolny przepruty został licznymi szczelinowymi otworami strzeleckimi. W pierwszej ćwierci XVI wieku dobudowano szyję, budynek przedbramia oraz kolejną, drugą szyję, zakończoną barbakanem z podwójnym rzędem strzelnic.
Trzecia brama w systemie średniowiecznych umocnień Chojny, brama Czworokolna, umiejscowiona była w północnej części miasta, gdzie strzegła wjazdu z kierunku Pyrzyc i Szczecina. Powstała zapewne na początku XIV wieku, lecz około 1430 roku została rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono nową. Była to brama typu szczytowego, nakryta ceramicznym dachem dwuspadowym.
Stan obecny
W Chojnie mury obronne zachowały się w około 50 procentach, w tym dwie bramy: Barnkowska i Świecka oraz osiem baszt zamkniętych, dwadzieścia dziewięć wykuszowych i cztery nadwieszane o różnych formach architektonicznych, w tym między innymi czworoboczna baszta Piekarska, półokrągła baszta Więzienna (Prochowa), czy wykuszowa baszta Bociania. Największe ubytki obwarowania poniosły po północnej stornie dawnego obwodu, dość długiego fragmentu muru obronnego brakuje też na wschodnim odcinku oraz południowo – wschodnim. Najznaczniejszy zachowany odcinek fortyfikacji widoczny jest za rzędem domów przy ul. Bolesława Chrobrego, u wylotów ulic Szewskiej i Browarnej, a także przy bocznych alejkach od ulicy Szkolnej.
pokaż bramę Barnkowską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Graliński G., Średniowieczne mury obronne Chojny, „Rocznik Chojeński”, nr 3, Chojna 2011.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kuna M., Średniowieczne mury miejskie w powiecie gryfińskim na tle sieci miast warownych Pomorza Zachodniego i dawnej wschodniej Brandenburgii, “Rocznik Chojeński” nr 7, Chojna 2015.
Lukas E, Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim. Poznań 1975.