Historia
Klasztor augustianów wraz z kościołem św. Trójcy został ufundowany przez margrabiów brandenburskich w 1290 roku, po tym gdy Henryk, przeor eremitów reguły św. Augustyna w Lipianach, poprosił kapitułę kamieńską i biskupa Jaromira o zgodę na przeniesienie swego konwentu do Chojny. Jeszcze w tym samym roku arcybiskup Rudolf z Salzburga i Konrad, biskup Lavant (Maribor w Słowenii), udzielili w Erfurcie 80-dniowego odpustu pielgrzymom udającym się do klasztoru na cztery święta Maryjne, w dzień św. Augustyna oraz innych patronów tego kościoła. Kolejne odpusty, z których dochody miały być przeznaczone na budowę murowanego kościoła i klauzury, wystawiali Henryk, biskup Ratyzbony, Bonifacy z Poznania, Konrad z Erfurtu, oraz w 1291 roku Eryk, arcybiskup Magdeburga.
Tymczasowe zabudowania klasztorne był gotowe już 1300 roku, gdyż tego dnia przebywał w nich Jan, prowincjał sasko-turyngski, obecny podczas posiedzenia kapituły prowincjonalnej. Murowany klasztor zbudowany został w trzech etapach w ciągu XIV wieku. Wschodnia część świątyni tworząca chór konwentualny i prezbiterium została wzniesiona prawdopodobnie w początkach XIV wieku. W 1301 roku biskup kamieński Henryk zezwolił już bowiem na grzebanie wewnątrz kościoła zmarłych. Kolejnym etapem rozbudowy było w latach 1340 – 1388 dobudowanie od zachodu czteroprzęsłowej nawy. Uroczysta konsekracja świątyni odbyła się w 1388 roku, ale prace przy zabudowaniach klasztornych trwały nadal.
Delegaci klasztoru wymienieni byli w 1320 roku w trakcie posiedzenia prowincjonalnej kapituły w Himmelpfort. W 1348 roku, po wystąpieniu w Brandenburgii pseudo-Waldemara, zakonnicy z Chojny brali udział w rewolcie skierowanej przeciwko wójtom margrabiego Ludwika. Wówczas to miasto Chojna przez jakiś czas popierało kontrkandydata do władzy, podającego się za nieżyjącego margrabiego brandenburskiego Waldemara Wielkiego, za co przeora augustianów osadzono w areszcie. Dwa lata później przeor i konwent z Chojny zostali wymienieni wśród duchownych Nowej Marchii, upomnianych w Villeneuve przez legata papieskiego Guaffreda de Carpentras, z powodu nie zważania na dotychczasowe klątwy rzucane na margrabiego Ludwika Starszego i innych winnych zajęcia dóbr biskupa lubuskiego.
W klasztorze chojeńskim, wzorem innych tego typu budowli usytuowanych w miastach, często odbywały się ważne dla lokalnej społeczności wydarzenia. Przykładowo w 1445 roku w zabudowaniach konwentu odbyło się posiedzenie sądu rozjemczego rozpatrującego spór o spadek po Ludeke Walmowie i Hansie Molnerze. W 1447 roku augustianie toczyli spór z wójtem o pewien dom budowany przez niego na terenie klasztornym dla organizowanego dworu krzyżackiego, w związku z czym prowincjał sasko-turyngski, Jan Prilop, pisał skargi do wielkiego mistrza w Malborku, a ten polecił wójtowi ułożyć się z mnichami. W 1458 roku w klasztorze miało miejsce posiedzenie generalnej kapituły prowincji saskiej, zaś rok wcześniej zjazd augustianów w Osnabrück zobowiązał klasztor chojeński do przestrzegania życia zakonnego w regule.
Kres konwentu augustiańskiego w Chojnie nastąpił po wybuchu reformacji, która szybko dotarła do miasta. Ostatni augustianie wyjechali z Chojny do 1539 roku, a ich dobra stały się wówczas z woli margrabiego świeckim lennem. Skarbiec konwentu zajął margrabia, oprócz zajętych przez miasto sreber. Na miasto przeszły też tereny klasztoru na polach wokół Chojny („Mnisza Łąka”, „Bracka Łąka”). Kościół przejęli ewangelicy w 1582 roku, lecz służył on później jako kaplica cmentarna. W końcu XIX wieku urządzono w nim pomieszczenia gospodarcze i siedzibę straży pożarnej. Wtedy też nastąpiła największa dewastacja wnętrz. Renowację klasztoru rozpoczęto w latach 60-tych XX wieku, po czym dawny kościół klasztorny przekształcono na parafialny.
Architektura
Klasztor ulokowano w północno – wschodniej części miasta lokacyjnego, w obrębie murów obronnych, w utworzonym przez nie zaoblonym narożniku. Założenie składało się z kościoła oraz z usytuowanych po jego południowej stronie zabudowań klauzury, otaczających wraz z krużgankami środkowy wirydarz. Dodatkowe zabudowania pomocnicze i gospodarcze zapewne znajdowały się po stronie północnej kościoła i południowej stronie klauzury, natomiast przed zachodnią fasadą zaczynała się prosta, długa droga biegnąca do kościoła farnego i rynku.
Kościół klasztorny św. Trójcy uzyskał wydłużoną formę, bez wieży oraz bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Wewnątrz składał się z czteroprzęsłowej nawy i trójprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego na wschodzie trójbocznie. Całość opięto jednym dachem dwuspadowym, opartym na zachodnim szczycie, dekorowanym blendami w stylu stargardzkim oraz sterczynami. Kościół od zewnątrz opięty został przyporami, między którymi znalazły się trójdzielne okna ostrołukowe. Fasadę zachodnią w przyziemiu przebito ostrołucznie zamkniętym portalem, z dwiema ostrołukowymi wnękami po bokach.
Wnętrze kościoła pierwotnie było przykryte sklepieniem gwiaździstym. W części wschodniej na gładkie ściany nałożono wałkowe służki, w partii wielobocznej schodzące nisko i zakończone dekoracyjnymi wspornikami z naturalistyczną ornamentyką. W nawie sklepienia oparto inaczej. Zastosowano tam system przyściennych półfilarów (które były częściowo wciągniętymi do środka przyporami) i łuków tworzących wysokie nisze, w które osadzono okna. Na ścianach utworzono gotyckie polichromie przedstawiające między innymi Zwiastowanie NMP oraz wizerunki świętych. Po południowej stronie chóru umieszczono nisze sedilii z maswerkowymi wypełnieniami oraz portal prowadzący do zakrystii, obramiony trójlistnym łukiem z wimpergą.
Od południa z nawą sąsiadowała dwuprzęsłowa sala na planie prostokąta, z której południowej ściany ryzalitowo wysunięto smukłą i strzelistą dzwonnicę. Wnętrze pomieszczenia przykryto dwuprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym, czteroramiennym. Było ono skomunikowane z podsklepionym krzyżowo krużgankiem, który w przyziemiu łączył wszystkie najważniejsze pomieszczenia konwentu.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwał dawny kościół klasztorny oraz dwa z trzech skrzydeł zabudowań klauzury wraz z przyległymi krużgankami: zachodnie i południowe, ponadto widoczne jest również północne ramię krużganka. Kościół zachował uzyskany w okresie gotyku układ przestrzenny i bryłę, ale jego wnętrz nie zdobią już zniszczone sklepienia. Gotyckie sklepienia przetrwały tylko w skrzydle zachodnim oraz w części krużganków. Obecnie kościół pełni funkcje parafialne, a zabudowania klasztorne są zaadoptowane na pomieszczenia mieszkalne i sale katechetyczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Rymar E., Klasztor chojeńskich augustianów, „Rocznik Chojeński”, 2/2010.