Historia
Pierwotny, drewniany kościół farny mógł funkcjonować w Chełmży już pod koniec XII lub na początku XIII wieku, gdyż w akcie erekcyjnym pobliskiej katedry został w 1248 roku wraz z uposażeniem podporządkowany kapitule. Murowany, gotycki kościół św. Mikołaja budowano w trzech fazach od trzeciej lub czwartej ćwierci XIII wieku. Wpierw wzniesiono prezbiterium, około początku XIV wieku dobudowano korpus nawowy, następnie przebudowano fasadę i ukończono wieżę, a na koniec założono sklepienie nad prezbiterium.
W 1422 roku wybuchła wojna golubska, w trakcie której Krzyżacy unikali większych starć w polu i wycofali się do zamków za linię Drwęcy, przez co siły polskie mogły pustoszyć kraj. Jeden z oddziałów polsko – litewskich najechał Chełmżę i spalił kościół farny. Być może zawaliły się wówczas sklepienia w korpusie nawowym, lecz najpewniej nigdy nie zostały one wybudowane.
Przez większą część okresu nowożytnego kościół św. Mikołaja unikał większych przekształceń, dopiero w 1858 roku średniowieczną bryłę kościoła poddano gruntownej przebudowie: podwyższono wieżę o jedną kondygnację, do korpusu dobudowano transept, a wschodni szczyt prezbiterium wymurowano na nowo.
Architektura
Kościół wymurowano z cegły w wątku wendyjskim, z użyciem kamienia polnego w dolnych częściach ścian. Został wzniesiony jako budowla pseudobazylikowa, trójnawowa, o wymiarach 24,8 x 20 metrów, z prostokątnym w planie, dwuprzęsłowym prezbiterium wielkości 14,3 x 9,6 metra po stronie wschodniej i trójkondygnacyjną wieżą od zachodu, wtopioną w dolnej części w korpus nawowy. Do prezbiterium pierwotnie przylegała zakrystia.
Mury kościoła podparte zostały przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, a pozostałymi prostopadłymi do osi wzdłużnej. Pomiędzy nimi przepruto wąskie, ostrołucznie zamknięte okna, równomiernie rozmieszczone od północy i południa. Nieco szersze, okazalsze okno tradycyjnie umieszczono na osi ściany wschodniej prezbiterium, gdzie oświetlać miało ołtarz. Wieżę przebito z każdej strony na dwóch kondygnacjach dwudzielnymi przeźroczami, flankowanymi przez pary blend o podobnym wykroju. Charakterystycznym elementem fasady stały się oddzielające półszczyty i kondygnacje wieży tynkowane fryzy, później bardzo popularne w kościołach farnych regionu.
Wejście do kościoła wiodło od zachodu przez przyziemie wieży oraz od północy, przez ostrołuczny portal w środkowym przęśle nawy bocznej. Wewnątrz prezbiterium na początku XIV wieku przekryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym, natomiast nawy ostatecznie zostały nakryte drewnianymi stropami belkowymi, choć sklepienia były tam pierwotnie planowane. Umieszczono bowiem w narożach korpusu i w zachodnich przęsłach naw bocznych koliste służki mające podtrzymywać żebra sklepień.
Stan obecny
Bryła średniowiecznego kościoła jest dziś znacznie powiększona, a układ przestrzenny zakłócony nowożytnymi modyfikacjami. Największą zmianą stało się dobudowanie transeptu, przez który częściowo wyburzyć trzeba było ściany północną i południową prezbiterium. Podwyższona jest również o jedną kondygnację wieża, która choć wzniesiona została w tej samej stylistyce, z podobnym rozczłonkowaniem elewacji, to jednak wyróżnia się kolorem i fakturą maszynowych, współczesnych cegieł. Ponadto od zachodu fasadę przysłania neogotycka kruchta, przebudowany został szczyt wschodni. Błędna jest natomiast spotykana informacja o rzekomym zamurowaniu okien nawy głównej, gdyż lica murów nie posiadają śladów jakichkolwiek przemurowań. Pomimo znacznych przekształceń kościół św. Mikołaja pozostaje cennym zabytkiem, ze względu na prezentowanie rzadkiej formy pseudobazyliki, czy miano jednej z najstarszych budowli ceglanych na terenie ziemi chełmińskiej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.