Historia
Budowę kościoła Świętej Trójcy rozpoczęto w 1251 roku. Jej inicjatorem był biskup chełmiński Heidenryk, który wydał dekret o utworzeniu katedry diecezji chełmińskiej. Na siedzibę biskupstwa wybrano położoną nad jeziorem wieś Łoza, przekształconą na niemiecką nazwę Culmensee, od której urobiono później polską Chełmżę. Przy katedrze zawiązano kapitułę opartą na regule św. Augustyna, zmienioną z czasem na krzyżacką, co umożliwiło jej inkorporację do Zakonu.
W 1260 roku budowa musiała być już na tyle zaawansowana, iż w kościele pochowano błogosławioną Judytę, a w 1263 krzyżackiego mistrza krajowego Helmericha von Rechenberg, poległego w bitwie pod Lubawą w czasie najazdu plemienia Natangów na ziemię chełmińską. W 1275 roku przeniesiono odprawianie mszy przed główny ołtarz, co świadczyć mogło o zakończeniu prac budowlanych w prezbiterium. W drugiej połowie XIII wieku wznoszenie świątyni było przerywane częstymi napadami pogańskich plemion pruskich, zaś w 1286 roku dzieła zniszczenia dokonał pożar. Naprawy prezbiterium przeprowadzono dość szybko, około 1291 roku.
Pod koniec XIII wieku przystąpiono do budowy korpusu nawowego. Prowadzona była ona za rządów biskupa Henryka Schenka w latach 1292 – 1301, oraz jego następcy Hermana, byłego spowiednika króla Czech Wacława II, któremu zapewne zawdzięczał nominację. Wiązało się to zapewne z planami politycznymi Wacława i miało antypolski wydźwięk polityczny. Dla odmiany w 1319 roku, w okresie sporu arcybiskupa ryskiego z zakonem krzyżackim, rządy w diecezji objął dominikanin Mikołaj, przeor krakowski, a następnie prowincjał polski i spowiednik papieża Jana XXII. Uwikłany w polityczne konflikty Mikołaj zapewne nie mógł zbyt mocno troszczyć się o budowę katedry.
Po krótkich rządach biskupa Mikołaja dalsze prace budowlane prowadzono od 1323 roku pod nadzorem biskupa Ottona, ale odstąpiono wówczas nieco od pierwotnego projektu. Być może wynikało to z długoletniej przerwy dzielącej obie fazy, lub ze względów natury ideowo – politycznej. Nowy korpus katedry realizowany był bowiem w formie neutralnej, miejscowej, nie wywołującej skojarzeń z patronatem zakonu krzyżackiego. Po śmierci Ottona w 1349 roku na skutek „czarnej śmierci”, jego następca biskup Jakub uzyskał w 1350 roku, w trakcie pobytu na dworze papieskim w Awinionie, zezwolenie na zaciągnięcie pożyczki na dalsze prace budowlane przy kościele. Ich zakończenie po uformowaniu zasadniczej gotyckiej bryły kościoła nastąpiło pod koniec XIV wieku.
Katedra mocno ucierpiała podczas najazdu wojsk polsko-litewskich w 1422 roku. Jej odbudowa przeciągała się tak długo, że padła nawet propozycja przeniesienia stolicy biskupiej do Chełmna. Projekt ten jednak upadł, a odbudowę katedry zakończono ostatecznie w 1692 roku, kiedy to ponad wieżą północną wzniesiono dodatkową kondygnację zwieńczoną barokowym hełmem. W latach 1749-1756 przebudowano zakrystię, a w 1821 roku katedrę w Chełmży zdegradowano do rangi kościoła parafialnego. W okresie 1883-1884 przelicowano część elewacji, odnowiono maswerki i polichromie wewnątrz. Prace kontynuowano na początku XX wieku przekształcając portale wejściowe, między innymi w 1906 roku zastąpiono oryginalny portal zachodni neogotycką kruchtą. W 1950 roku wybuchł pożar, który zniszczył dachy, część sklepień nawy głównej, hełm wieży oraz belkę tęczową. Odbudowa w latach 1968-1971 roku częściowo przywróciła kościołowi dawny wygląd.
Architektura
Pierwszą częścią kościoła którą wzniesiono do 1257 roku było czworoboczne, dwuprzęsłowe prezbiterium o wymiarach 17,4 x 12,6 metrów, zbudowane jednocześnie ze wschodnią ścianą południowego ramienia transeptu oraz wieżą usytuowaną przy południowo – wschodnim narożniku. W tej ostatniej od poziomu piętra znajdowała się klatka schodowa, nie wiadomo natomiast jak skomunikowane było jej przyziemie. Wieża południowa zapewne związana była ze wschodnim skrzydłem kapituły, przyległym do niej od południa. Pierwotnie ujęta była lizenami w narożach i fryzem ząbkowym oraz przepruta niewielkimi otworami okiennymi i górnymi biforiami. Mogła pełnić rolę obserwacyjnej strażnicy, wiadomo bowiem, iż siedziba kapituły była ufortyfikowana, o czym świadczył mur z przejazdem bramnym na południe od fasady katedry.
Północne ramię transeptu dostawiono w drugiej fazie budowy w latach 1257-1263. Pierwotnie nie planowano przy nim wieży, symetrycznej do południowej, czego dowodziła narożna przypora po północno – wschodniej stronie transeptu. Wieża północna powstała dopiero w latach 1263 – 1274, na planie zbliżonym do kwadratu, z inną zewnętrzną artykulacją oraz nieco większą wysokością. Nie była skomunikowana w przyziemiu z północnym transeptem i nie posiadała ani jednego użytkowego poziomu wewnątrz. Naroża jej lizen ujęto w półwałki, a para lizen w każdej elewacji połączona została u góry trzema ostrołukowymi arkadami wspartymi na dwóch konsolach. W ten sposób lizeny wydzieliły duże, pionowe płyciny. Bogato dekorowany blendami i fryzem arkadowym był również północny szczyt transeptu.
Prezbiterium oświetlały od północy dwa wysokie okna ostrołuczne oraz od wschodu okazałe okno czwórdzielne umieszczone na osi, osadzone pomiędzy dwoma ukośnie usytuowanymi, uskokowymi przyporami. Podział horyzontalny utworzył profilowany cokół i fryz na wysokości okapu. Około 1291 roku powstał szczyt wschodni prezbiterium. Pierwotnie miał on formę schodkową, a w górnych uskokach ustawione były sterczyny z wąskimi, ostrołukowymi blendami, zgrupowanymi w pary. Blendy w polu szczytu o bogato profilowanych krawędziach podzielono ceglanymi filarkami.
Prezbiterium i transept z czasów biskupa Heidenryka nie wykazywały związków z gotyckim budownictwem katedralnym, lecz z kościołami zakonów żebrzących, głównie dominikanów. Bliską analogią dla prezbiterium katedry w Chełmży stanowił kościół dominikański w Elblągu, także z dwuprzęsłowym, prosto zamkniętym chórem, natomiast dwie flankujące wieże mogły jeszcze być pozostałością mijającej epoki romańskiej.
Po pożarze katedry z 1268 roku, od około 1293 roku prowadzono prace nad budową korpusu nawowego. W swej najstarszej formie był on trójnawową halą o prostokątnych przęsłach w nawie głównej i zbliżonych do kwadratu w nawach bocznych. Była to szczególna odmiana kościoła halowego powstała na terenie Hesji w trzeciej ćwierci XIII wieku, która miała adoptować formy klasycznego gotyku francuskiego do potrzeb niemieckich tradycji budowlanych (opactwo w Haina, kościół św. Elżbiety w Marburgu). W Chełmży zastosowano ją na skutek przejęcia kapituły przez zakon krzyżacki, przez co biskupi Henryk Schenk lub Herman usiłowali nawiązywać do głównej krzyżackiej świątyni w Marburgu i nadać swemu kościołowi architektoniczne piętno zakonu.
Prawdopodobnie pod koniec XIII wieku przystąpiono również do budowy domu konwentualnego, któremu nadano formę trójskrzydłowego, piętrowego budynku z wewnętrznym wirydarzem otoczonym krużgankami. Zabudowania te przylegały do południowej elewacji korpusu nawowego i były skomunikowane ze świątynią tzw. portalem kanonickim. Zapewne w tym samym czasie rozpoczęto budowę dwuwieżowej fasady zachodniej katedry. W narożach pomiędzy przyporami i bocznymi ścianami wież od północy i południa umieszczono koliste wieżyczki schodowe o nierównej wysokości, z których północna prowadziła na pierwszą, a południowa na drugą i trzecią kondygnację wieży. Po stronie zachodniej pomiędzy masywne wieże wstawiono okulus, ujęty w czworobok fryzem z kształtki o dekoracji maswerkowej – element charakterystyczny dla architektury włoskiej XII-XIV wieku i wczesnych budowli cysterskich. Dlatego przyjmuje się, iż powstał on z inicjatywy i w trakcie rządów biskupa Mikołaja.
Po 1323 roku zmieniono plany budowlane korpusu nawowego i wprowadzono nowy podział na przęsła: w nawie głównej prostokątne ale zbliżone do kwadratu, a w nawach bocznych prostokątne. Na skutek wykorzystania zbudowanej wcześniej ściany nawy północnej (z pięcioma osiami okiennymi) zaistniała konieczność ukośnego poprowadzenia w tej nawie żeber jarzmowych. Nowo wzniesioną ścianę południową przepruto sześcioma oknami zgrupowanymi po dwa w każdym przęśle nawy bocznej. Było to rozwiązanie lokalne, występujące np. w kościele św. Jakuba w Toruniu. Wewnątrz filary międzynawowe otrzymały oprofilowane naroża ujęte służkami, motyw który pojawił się wcześniej w kościele Panny Marii w Chełmnie. Trójnawowy korpus o wymiarach 31,2 x 25,1 metrów (8,9 metra szerokości naw bocznych, 5,4 metra nawy głównej) ukończono prawdopodobnie około 1344 roku, po czym założono w nim w nawie głównej i północnej sklepienia gwiaździste, natomiast w nawie południowej sklepienia pięciopodporowe o trójkątnych przęsłach. Zapewne w drugiej ćwierci XIV wieku założono również sklepienie gwiaździste nad prezbiterium, a po pożarze z 1422 roku sklepienie nad skrzyżowaniem naw. Podstawą jego kompozycji był nałożony na siebie rysunek dwóch przenikających się figur: czteroramiennej gwiazdy i krzyża równoramiennego o dwubocznie zamkniętych ramionach (motyw wywodzący się ze sklepień angielskich – katedry w Chester i Bristolu). W sklepieniu prezbiterium obie gwiazdy połączono wspólnym żebrem przewodnim i ponadto wzbogacono dodatkowymi żebrami tzw. wpisanymi (można uznać je za jedno z najstarszych tego typu w Europie).
W drugiej ćwierci XIV wieku ukończono drugą kondygnację północnej wieży, oddzieloną fryzem z motywem czwórliści wspartych na konsolach z motywem ludzkich głów. Utworzono w niej cztery smukłe blendy z których skrajna musiała być krótsza z powodu narożnej przypory. W trzeciej kondygnacji wieży z trzeciej ćwierci XIV wieku umieszczono wąskie i długie blendy na skrajnych osiach elewacji, natomiast na najwyższej, sześciodzielnej umieszczono w trzeciej lub czwartej ćwierci XIV wieku bliźniacze prześwity wpisane w prostokątną płycinę. W tym samym okresie przemurowano również szczyt wschodni prezbiterium dodając partie skrajne z blendami i lizenami o trójkątnym przekroju, przechodzące w sterczyny. Na utworzonych w ten sposób nowych uskokach ustawiono masywne sterczyny, a powyżej pierwotnego uskoku w osiach bocznych nadmurowano ostrołukowe blendy wsparte na nadwieszanych lizenach.
Stan obecny
Katedra w Chełmży jest jednym z najstarszych obiektów ceglanych na terenie ziemi chełmińskiej, jedynym z transeptem, jednym z niewielu z dwuwieżową fasadą i pierwszą budowlą monumentalną na tych terenach, już choćby z tego powodu posiada więc szczególne znaczenie dla rozwoju architektury. Jej obecny układ przestrzenny i bryła jest wynikiem długiego procesu budowlanego oraz zmiany, jeszcze w średniowieczu, pierwotnych planów budowlanych. Modyfikacje nowożytne doprowadziły do podwyższenia wieży północno – zachodniej wieloboczną kondygnacją z barokowym hełmem, oraz przekształcenia szczytu zachodniego. Kolejne modyfikacje z XIX i XX stulecia jeszcze bardziej zmieniły wygląd fasady katedry, gdy oryginalny gotycki portal zastąpiono neogotycką kruchtą. Ponadto w kościele przelicowano elewację południową, wymieniono maswerki okienne i przemalowano gotyckie polichromie na sklepieniach. Przebudowana została także zakrystia. Wewnątrz likwidacji uległy gotyckie ściany działowe tworzące długi chór kapitulny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Dorawa M., Chełmżyńska katedra św. Trójcy, Kraków 2003.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.