Historia
Budowę murów obronnych w Chełmnie (w średniowieczu Colmen, Culma, Culmen, następnie niem. Kulm) rozpoczęto w drugiej połowie XIII wieku. Choć miasto lokowane zostało już w 1233 roku w pobliżu krzyżackiego zamku Starogród (niem. Althausen Höhe), to w kilka lat po spaleniu w trakcie walk z księciem pomorskim Świętopełkiem z 1244 roku, zostało ono translokowane kilka kilometrów dalej na północy – wschód. W 1251 roku mieszczanie otrzymali na własną prośbę potwierdzenie przywilejów od mistrza krajowego Niemiec Eberharda von Sayn. W dokumencie sprawy obronności Chełmna zrzucone zostały na mieszczan, zaś rycerze zakonni ograniczyli swoją działalność w mieście, a z czasem całkowicie się z niego wycofali.
Przekaz źródłowy z 1267 roku, powstały w związku z przyznaniem działek miejskich cysterkom, pozostawił informację, że mieszczanie podjęli wówczas prace budowlane nad murowanymi obwarowaniami, być może poprzedzonymi wcześniejszymi fortyfikacjami drewniano – ziemnymi. Nie jest pewne czy krzyżacki dwór obronny, który został z nimi połączony, wzniesiono wcześniej czy później. W pierwszej ćwierci XIV wieku mury miejskie podwyższono. W wieku XV i XVI obwarowania przechodziły kolejne modernizacje i naprawy, a w 1563 roku za zgodą króla Zygmunta zamurowano blanki i kurtyny po raz kolejny podwyższono.
Obwarowania zostały uszkodzone w czasie wojen szwedzkich z XVII wieku, kiedy to w związku z rozwojem artylerii ich znaczenie znacznie spadło. Pomimo tego mury odnowiono w 1678 roku. W XVIII stuleciu, podobnie jak całe miasto, podupadły. Reperowano je jeszcze nawet w XIX wieku, choć nie miały już wówczas żadnego znaczenia militarnego, lecz w latach 1860 – 1870 przeprowadzono prace rozbiórkowe wszystkich bram oprócz Grudziądzkiej, a także fragmentu murów na południe od niej i na północnym odcinku obwodu.
Architektura
Chełmno założono na wzgórzu, którego stoki opadały stromo na północny – zachód w dolinę Wisły i równie stromo, ale mniej wysoko po stronie południowo – wschodniej do doliny strumienia Browina. Na północnym – wschodzie i południowym – zachodzie z miastem sąsiadowały dwa głębokie wąwozy, pozostawiające jedynie wąski grzbiet oddzielający miasto od wysokiego brzegu Wisły.
Obwód murów obronnych założono na nieregularnym planie, dostosowanym do kształtu wzgórza. Pierścień obwarowań poprowadzono wzdłuż krawędzi wysoczyzny i nadwiślańskiej skarpy, wykorzystując doskonałe, naturalne warunki obronne. Przebieg murów tam gdzie to było możliwe poprowadzono prostymi odcinkami. W miejscach łatwiej dostępnych, tj. od strony wschodniej i zachodniej, przekopano fosę. Dodatkowo nad stromą skarpą, najdalej wysuniętego ku zachodowi narożnika miasta, znajdował się dwór krzyżacki, powiązany z obwarowaniami Chełmna. Po ufundowaniu klasztoru cysterek w drugiej połowie XIII wieku został on wtopiony w zespół zabudowań konwentualnych, stanowiąc przedłużenie głównego skrzydła klauzury z czworoboczną, trójkondygnacyjną wieżą Mestwina w narożniku (dawną wieżą bramną dworu).
Długość obwodu wynosiła ponad 2300 metrów. Mur obronny wymurowano z cegły w wątku wendyjskim na fundamencie z głazów narzutowych. Pierwotne mury o nieznanym zwieńczeniu podwyższono w pierwszej ćwierci XIV wieku i zaopatrzono w krenelaż, wtopiony następnie w ponownie podwyższone na przełomie XV i XVI wieku o kilka metrów kurtyny. Mury posiadały również otwory strzeleckie, szczelinowe i zamykane dwuspadowo, a także odsadzkę od strony wewnętrznej, na której umieszczony był drewniany ganek skomunikowany z baszami i bramami.
Miasto posiadało 25 lub 27 baszt, prezentujących różne typy. Spośród nich na planie prostokąta wzniesiono 18 baszt. Były one wysunięte przed lico muru i otwarte od strony miasta. Podział na kondygnacje zapewniały drewniane, płaskie stropy osadzane w bocznych gniazdach, umożliwiające dostęp do szczelinowych otworów strzeleckich. Na planie półokręgu wzniesiono 5 baszt, wszystkie w południowej części obwodu. Rozmieszczenie baszt nie było regularne, gęściej rozlokowano je na bardziej zagrożonych fragmentach obwarowań. Wiele z nich wzniesiono po stronie południowej, gdzie zbocza wzgórza były stosunkowo łagodne, także po płaskiej, choć zabezpieczonej przekopem stronie północno – wschodniej odstępy między nimi nie były duże. W późniejszym okresie średniowieczna część baszt wykuszowych (otwartych) zamurowano od strony miasta, umieszczając w nich potrzebne dla miasta pomieszczenia (np. baszta Prochowa).
Dostęp do miasta umożliwiały usytuowane przy wylotach głównych ulic bramy: Rybacka i Wodna po stronie północno – zachodniej, brama Grudziądzka (Grubińska) od strony północno – wschodniej, brama Franciszkańska po stronie zachodniej, Mostowa od strony południowo – zachodniej, brama Toruńska (św. Ducha) na południu oraz mniej znaczna brama Tkacka (Sukiennicza) na południowym – wschodzie. Ponadto w źródłach pojawiała się jeszcze brama Merseburska o ciężkiej do ustalenia lokalizacji (być może była ona tożsama z wieżą Mestwina, pierwotnie zaopatrzoną w przejazd bramny). Znaczny odcinek obwodu po stronie południowej i częściowo od wschodu nie posiadał wjazdu na teren miasta. Bramy Grudziądzka i Toruńska poprzedzone były przedbramiami, ta pierwsza posiadała także wraz z bramą Tkacką most zwodzony z racji usytuowania przed przekopem. Wszystkie bramy umieszczone były w czworobocznych wieżach z przejazdami w przyziemiu.
Stan obecny
Chełmno jako jedno z nielicznych polskich miast poszczycić się może niemal w pełni zachowanym obwodem średniowiecznych murów obronnych. Posiada on obecnie 80% ich pierwotnej długości wraz z zachowanymi w rożnym stopniu 23 basztami. Najbardziej interesujące z nich to: Prochowa w której znajduje się dział archeologiczny Muzeum Ziemi Chełmińskiej, Dominikańska oraz Panieńska, gdzie mieści się siedziba Zastępu Rycerskiego z Chełmna. Przetrwała także brama Grudziądzka, położona po wschodniej stronie miasta, zachowana dzięki sakralnej funkcji, którą pełniła od XVII wieku, oraz częściowo brama Merseburska w obrębie zespołu klasztornego. W północno – zachodniej części miasta przy klasztorze pocysterskim usytuowana jest tzw. wieża Mestwina. Pochodzi ona z drugiej połowy XIII wieku (nadbudowana na przełomie XIII i XIV wieku) i jest najprawdopodobniej częścią dawnej rezydencji krzyżackiej.
pokaż basztę Prochową na mapie
pokaż basztę Panieńską na mapie
pokaż bramę Grudziądzką na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Chrzanowski T., Kornecki M., Chełmno, Wrocław 1991.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, des Kreises Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, województwo bydgoskie, zeszyt 4, powiat chełmiński, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1975.