Historia
Kościół Ducha Świętego zbudowano w latach 1280-1290 jako świątynię szpitalną, służącą przede wszystkim podopiecznym sąsiedniego szpitala. Po raz pierwszy wzmiankowany był on dopiero w 1311 roku, gdy żona sklepikarza, Adelheid Ullmann z Królewca, zapisała na niego w testamencie darowiznę. W pierwszym dwudziestoleciu XIV wieku kościół przedłużono ku zachodowi, wzniesiono wówczas także wieżę.
W średniowieczu patronat nad szpitalami w państwie zakonnym sprawował Zakon Krzyżacki. W czasach późniejszych ustanowione zostało osobne probostwo przy kościele, które w XVII i XVIII wieku piastowali proboszczowie chełmińscy. Szpital istniał do 1828 roku, a następnie gdy został przeniesiony, stare zabudowania zostały rozebrane. Wówczas również kościół Ducha Świętego przestał służyć celom liturgicznym.
Architektura
Kościół został wzniesiony z cegieł w wiązaniu wendyjskim, jako budowla salowa na planie prostokąta, o długości wnętrza po przedłużeniu w XIV wieku 23,1 metrów i szerokości 7,3 metra, bez wyróżnionego zewnętrznie prezbiterium. Na początku XIV wieku od strony zachodniej dobudowana została czworoboczna wieża o wymiarach 6 x 6,5 metra. Jej smukłą bryłę podzielono pięcioma kondygnacjami i wzmocniono jedną ukośną przyporą w narożu północnym. Elewacje korpusu pozostawiono gładkie, nie rozdzielone szkarpami. Od południa sąsiadowały z nim zabudowania szpitalne, przypuszczalnie zorganizowane na wzór klasztoru z wewnętrznym wirydarzem, ograniczone od południa miejskim murem obronnym. Kompleks został wybudowany na dość niewielką skalę i nie zajmował całej długości kościoła.
Do kościoła prowadził profilowany portal po stronie zachodniej wieży oraz ostrołukowy i uskokowy portal w elewacji południowej. Umieszczone pod tynkowanym fryzem okna w elewacji północnej zostały rozmieszczone regularnie, a zgrupowane po stronie wschodniej w ścianie południowej, z powodu przyległych tam niegdyś zabudowań. Wszystkie okna zamknięto ostrołucznie, obustronnie rozglifiono. Na elewacji południowej pozostawiono też liczne otwory maczulcowe po funkcjonujących w trakcie budowy rusztowaniach. Elewacja wschodnia przepruta została jednym wysokim oknem, po którego bokach zastosowano pary ostrołukowych blend. Ozdobą korpusu był także szczyt wschodni, trójkątny, ożywiony blendami, przedzielony fryzem z podwójnego rzędu cegieł układanych pod skosem.
Pierwszą kondygnację wieży oddzielono od drugiej opaską tynkową, przerwaną na osi portalu obniżonym dwudzielnym oknem. Pozostałe kondygnacje wyodrębniono fryzem ząbkowym. W skrajnych osiach drugiej i trzeciej kondygnacji umieszczono smukłe blendy o równej wysokości, a w czwartej i piątej niższe. Oś środkową zaakcentowano dwudzielnymi oknami. W kondygnacji piątej w elewacji wschodniej i zachodniej w szersze blendy na osiach skrajnych wpisano mniejsze blendy potrójne, a w elewacji północnej i południowej bliźnie.
Wnętrze kościoła pokryte zostało gotyckimi malowidłami ściennymi. Starsze z XIV wieku, przedstawiały niezidentyfikowaną postać męską, prawdopodobnie św. Krzysztofa, nieco późniejsze z XV wieku zobrazowały sceny Nawiedzenia oraz Ostatniej Wieczerzy, a także św. Marię Magdalenę. Korpus kościoła nie został przykryty sklepieniem, sklepienia nie posiadała też kruchta w przyziemiu wieży, otwarta na nawę wysoką, ostrołuczną arkadą. Na piętro ponad drewnianym stropem przyziemia wieży prowadziły jedynie drewniane schody lub drabina.
Stan obecny
Kościół Świętego Ducha to nieczęsty dziś przykład dobrze zachowanej i pozbawionej większych nowożytnych przekształceń gotyckiej świątyni szpitalnej. W jego ścianie południowej wciąż widoczne są ślady przemurowań i zamurowane otwory po belkach stropowych, świadczące o istnieniu tam niegdyś przylegających zabudowań szpitalnych. Zabytek nie pełni już funkcji sakralnych, od 2003 roku swoją ekspozycję urządzili w nim rycerze z Chorągwi Ziemi Chełmińskiej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chrzanowski T., Kornecki M., Chełmno, Warszawa 1991.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.