Historia
Cysterki zostały sprowadzone do Chełmna około 1266 roku z inicjatywy biskupa chełmińskiego Fryderyka von Hausen oraz krzyżackiego mistrza krajowego Ludwika von Baldensheima. Rok później burmistrz i rada miejska nadały mniszkom pod teren przyszłego klasztoru cztery działki budowlane (należące do niejakiego Konrada z Papowa) wraz z bramą miejską, z zastrzeżeniem ponoszenia przez zakonnice kosztów budowy murów i naprawy drewnianych urządzeń obronnych na tym odcinku. W następnych latach klasztor wzbogacił się o kolejne nadania szlacheckie i mieszczańskie, między innymi Bertolda z Czystego i jego żony Krystyny, którzy przekazali cysterkom wszystkie swe dobra z zastrzeżeniem ich użytkowania. Kolejne nadania nastąpiły w czwartej ćwierci XIII wieku i na początku XIV stulecia. W 1282 roku klasztor, jego majątek i dochody objął protekcją papież Marcin IV.
Kościół klasztorny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty został zbudowany w kilku etapach pomiędzy 1270-1280 a 1330 rokiem. Pod koniec XIII wieku wzniesiono mury obwodowe, około 1310-1320 roku przesklepiono kościół dolny, a około 1330 roku przesklepiono kościół górny oraz zbudowano gotyckie szczyty. Prawdopodobnie najpóźniej, w latach 30-tych XIV wieku podsklepione zostało przyziemie empory. Wraz z kościołem od końca trzeciej ćwierci XIII wieku do drugiej ćwierci XIV stulecia trwały prace na rozbudową zabudowań klasztornych, przy których powstawaniu wykorzystano starszą siedzibę krzyżacką.
W XIV wieku klasztor chełmskich cysterek nie pojawiał się zbyt często w przekazach pisanych. Wiadomo jedynie, iż w 1312 roku mistrz krzyżacki Karol z Trewiru na pamiątkę swego zwycięstwa nad Litwinami obdarzył zakonnice wsią Grabowo koło Świecia, natomiast w 1349 roku do nowego klasztoru w Królewcu wysłano zakonnice z Torunia i Chełmna. W 1353 roku z nadania wielkiego mistrza krzyżackiego Winrycha von Kniprode mniszki otrzymały parafię Piaseczno, w zamian za co dożywotnio miały utrzymywać tamtejszego plebana Hartwica. W źródłach pisanych odnotowane zostały także nieliczne imiona ówczesnych opatek: Zofii z 1275 roku, Jadwigi z 1300 roku, Katarzyny z 1337 roku, Małgorzaty z 1343 roku, czy Elżbiety z 1354 roku. W XV wieku jedną z ówczesnych przełożonych konwentu była siostra Mikołaja Kopernika.
W 1461 roku napisany został przez opatkę Barbarę list do biskupa chełmińskiego, donoszący o stratach, jakich doznał klasztor podczas wojny trzynastoletniej. Co ciekawe od 1429 roku mniszki nie były już określane jako cysterki, natomiast w 1483 roku po raz pierwszy pojawił się dokument mówiący wyraźnie o benedyktynkach. Najwyraźniej w ciągu XV wieku konwent zmienił regułę, nie wiadomo jednak co było tego powodem. W 1466 roku nastąpiła też zmiana opiekuna klasztoru. Pierwotnie był nim zakon krzyżacki, z którego ramienia majątkiem cysterek zarządzał krzyżacki prepozyt, choć opatki posiadały dużą samodzielność. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej opiekę nad klasztorem i zarządzanie jego dobrami przejęła rada miejska Chełmna, a najwyższym zwierzchnikiem stali się królowie polscy.
W XVI wieku klasztor znacznie podupadł z powodu reformacji, która przenikała na ziemię chełmińską. Dodatkowo miasto spustoszyła zaraza, tak że w pewnym momencie w konwencie pozostały tylko dwie zakonnice – Agnieszka Plemięcka i Gertruda Lubodzieska, siostra biskupa chełmińskiego. Ta druga sprzyjała reformacji, dążąc poprzez nie przyjmowanie nowicjuszek i rozdawanie majątku do ostatecznej likwidacji klasztoru. Sytuację zmieniło wstąpienie do klasztoru w 1579 roku energicznej ksieni Magdaleny Mortęskiej. Doprowadziła ona do odnowy surowej reguły św. Benedykta i klasztoru, który stał się centrum tzw. reformy chełmińskiej, promieniującej na konwenty w całej Polsce. Prowadzono wówczas wiele prac budowlanych, gruntownie przekształcających zabudowania klasztorne (m.in. do kościoła dobudowano od północy i południa kaplicę i zakrystię a wieżę podwyższono). Okres największej świetności klasztoru chełmińskiego przerwały wojny polsko-szwedzkie pustoszące klasztorne posiadłości. Konwent benedyktynek został skasowany przez Prusaków w 1821 roku, a rok później budynki klasztorne przejęły zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia. Część z nich (np. skrzydło północne) przekształcono w latach 1888-1895, wzniesiono też wówczas całkiem nowe, neogotyckie zabudowania (skrzydło południowe).
Architektura
Klasztor usytuowany został w zachodnim narożniku Chełmna, w pobliżu zbocza wzgórza miejskiego, na skraju wysokiej skarpy pradoliny Wisły, w obrębie murów obronnych, które kilkukrotnie podwyższane w okresie średniowiecza otoczyły go od północy i zachodu. Centrum zespołu stanowił niewielki kościół klasztorny, do którego od południa i zachodu przylegały zabudowania klauzury oraz liczne pomieszczenia pomocnicze i gospodarcze, zgrupowane wokół dwóch dziedzińców, z których jeden był otoczonym krużgankami wirydarzem.
Najstarszym elementem na terenie klasztoru cysterek była zabudowa dworu krzyżackiego, w skład którego wchodziła czworoboczna budowla zwana Wieżą Mestwina (Mściwoja), powstała być może jeszcze w drugiej ćwierci XIII wieku. Mogła ona wówczas służyć jako wieża bramna lub strażnica, gdyż jej usytuowanie pozwalało na obserwację rozległej doliny Wisły. Jej wnętrze w późniejszym okresie średniowiecza zostało przebudowane, zapewne celem poprawy warunków mieszkalnych. Między innymi w drugie ćwierci XIV wieku na pierwszym piętrze powstała sala ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i ze starszymi, półkoliście zwieńczonymi wnękami.
Kościół klasztorny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty powstał jako budowla ceglana, pięcioprzęsłowa, salowa, z pięciobocznie zamkniętą częścią prezbiterialną, która nie została wyróżniona zewnętrznie z bryły, ze smukłą wieżą wbudowaną w połowie w pierwsze przęsło, oraz od południa z kruchtą przy środkowym przęśle korpusu. Jego długość osiągnęła wewnątrz 27,5 metrów, szerokość 9,2 metry, a wysokość 18 metrów. Został wzmocniony zewnętrznymi przyporami, przy czym po stronie północnej jedna z przypór została zastąpiona wieżyczką schodową, sąsiadującą z kaplicą, prawdopodobnie przekształconą z baszty murów miejskich. Elewację zachodnią kościoła ozdobiono gotyckim szczytem z płytkimi wnękami i niezbyt wydatnymi sterczynami.
Korpus kościoła otrzymał dość nietypową na Pomorzu dwukondygnacyjną formę (o genezie z obszarów Nadrenii i Hesji), dzięki wbudowaniu obszernej murowanej empory zakonnej. Dolna, przeznaczona dla osób świeckich część była dwunawowa, trójprzęsłowa, ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym wspartym na trzech kwadratowych filarach i pięciobocznych wspornikach. Natomiast ponad górną emporą, gdzie mniszki uczestniczyły w modlitwach i liturgii, wzniesiono sklepienie gwiaździste, oparte na profilowanych, pięciobocznych wspornikach osadzonych na starszych służkach. Część wieloboczną kościoła przykryto sklepieniem sześciodzielnym. Zworniki sklepienne górnej części kościoła zostały ozdobione stworami zoo- i antropomorficznymi (smok, gryf, syrena, centaur, małpy), pokrytymi polichromiami z przewagą ugru, błękitu i zieleni. Nie wiadomo czy pełniły one funkcję symboliczną, czy też były jedynie ozdobą. Wykonano je w drewnie, nie pełniły więc funkcji konstrukcyjnych. Podłogę kościoła stanowiła ceramiczna, glazurowana posadzka, utworzona z płytek dekorowanych wpisanymi w romby liliami heraldycznymi i rozetami w narożach. Oświetlenie kościoła zapewniały duże ostrołukowe okna, pierwotnie wypełnione maswerkami.
Na wschód od kościoła zbudowano z cegły na kamiennym fundamencie, wzmocniony przyporami mur. W jego ciągu umieszczono wieżę, pierwotnie mieszczącą bramę wejściową. Do kościoła i empory od zachodu przylegało główne, północne skrzydło klasztorne, łączące go z wieżą Mestwina. Skrzydło pierwotnie było budowlą piętrową i dwutraktową, z pomieszczeniami krytymi drewnianymi stropami i oświetlanymi dużymi ostrołukowymi oknami. Jego elewacja południowa zdobiona była na parterze i piętrze ostrołukowymi blendami, tam też znajdował się portal prowadzący na ganek komunikacyjny. Dekorację z blend uzyskał ponadto trójkątny szczyt zachodni. W XIV wieku zbudowano również piętrowe, jednotraktowe skrzydło zachodnie, przylegające do północnego, a jeszcze w XIII wieku jednopiętrowe skrzydło wschodnie, nie połączone z kościołem. Nieliczne pozostałości wskazują, iż oba zdobione były gotyckimi szczytami przy krótszych bokach oraz ostrołukowymi blendami.
Stan obecny
Kompleks klasztorny w obecnej postaci zajmuje zespół zabudowań oraz spory ogród przylegający do północno – zachodniego naroża murów miejskich. Wzdłuż ich północnego ciągu znajduje się kościół, którego przedłużeniem jest zachowane gotyckie skrzydło północne i Wieża Mestwina, przy czym w skrzydle północnym nie zachował się pierwotny układ pomieszczeń. Także dwa krótkie skrzydła przy południowej elewacji kościoła mają metrykę średniowieczną, natomiast zabudowania ciągnące się wzdłuż zakola ulicy pochodzą z XIX wieku albo zostały gruntownie przekształcone.
Pierwotną smukłość kościoła klasztornego niweczą dziś nowożytne dobudówki, zwłaszcza w części południowej. Wtórna jest również górna, graniasta część wieży zachodniej. Najbliższy oryginalnemu charakterowi wygląd zachowało wschodnie zamknięcie świątyni. Warto zwrócić także uwagę na dwa zamurowane okna w ścianie północnej, bowiem zamurowanie ocaliło w nich oryginalne maswerki o trójlistnej i czterolistnej kompozycji.
Średniowieczne wyposażenie i wystrój wnętrza kościoła klasztornego zachowane do dnia dzisiejszego to m.in. przywieziona z Flandrii płyta nagrobna mieszczanina Arnolda Lischorena, zmarłego w 1275 roku. Jest to jeden z najstarszych zabytków rzeźby na Pomorzu. Z około 1360 roku pochodzą cenne zworniki sklepienne, ale obecnie znajdują się one w muzeum na zamku w Malborku, a w Chełmnie widoczne są rekonstruowane w XIX wieku odlewy gipsowe. Z trzeciej ćwierci XIV wieku pochodzą malowidła ścienne zachowane na emporze zakonnej. Jest to cykl Pieśni nad Pieśniami, o ikonografii wyjątkowej w skali europejskiej, lecz niestety zbyt dowolnie, a często nawet niewłaściwie rekonstruowanej w okresie międzywojnia. Ze schyłku XIV wieku pochodzi figura Chrystusa o ruchomych ramionach. W nawie przy pierwszym filarze od wschodu widoczne są pozostałości XIV-wiecznej posadzki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Chrzanowski T., Kornecki M., Chełmno, Warszawa 1991.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Kulm, red. J.Heise, Danzig 1887.
Domasłowski J., Kościół i dawny klasztor cysterek w Chełmnie, Warszawa 1983.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, województwo bydgoskie, zeszyt 4, powiat chełmiński, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1975.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
Oliński P., Raczkowska-Jakubek M., Raczkowski J., Księga klasztorów ziemi chełmińskiej w średniowieczu. Tom 1, Chełmno, Toruń 2019.