Historia
Bernardyni przybyli do Bydgoszczy w 1480 roku z inicjatywy króla Kazimierza Jagiellończyka, który w latach 1457-1466 był częstym gościem w mieście z powodu toczącej się wojny trzynastoletniej. Bydgoski klasztor bernardynów erygował biskup włocławski Zbigniew Oleśnicki, jako trzeci konwent bernardyński w Polsce, po Krakowie i Warszawie. Oficjalnymi fundatorami oprócz króla Kazimierza Jagiellończyka byli także: Hińcza z Rogowa, Janand z Brudzewa, starosta bydgoski Jan kościelecki i mieszczanie bydgoscy. Budowę drewnianych zabudowań klauzury i prawdopodobnie murowanego (w całości lub częściowo) kościoła pod wezwaniem św. Hieronima zakończono już w 1485 roku. Przy wznoszeniu zabudowań konwentu duży udział mieli stanowić zakonnicy. Według tradycji „bracia zakonni po otrzymaniu zgody na budowę konwentu, sami wykonali cegły, przygotowali wapno, zwozili kamienie, karczowali krzaki.” Niejaki brat Sylwester wykonać miał na początku XVI wieku drewniane stalle. Pierwszym przełożonym klasztoru był Stanisław z Kłobucka, z kolei gwardianem Stanisław z Kórnika, natomiast pierwsze prace budowlane ukończono za Sebastiana z Pacyny.
W 1545 roku na terenie opactwa wybuchł pożar wywołany uderzeniem pioruna. Spłonął cały kościół oraz duża część zabudowy klasztornej. Szczęśliwie ocalała natomiast biblioteka wraz z zakrystią i infirmerią. Odbudowa ruszyła około połowy XVI wieku, lecz dopiero siedem lat później król Zygmunt August udzielił oficjalnego zezwolenia na prace budowlane przy kościele, z zastrzeżeniem zachowania jego niezbyt dużej wysokości. Ze względów militarno-obronnych wieża kościoła miała być niższa niż pobliski zamek. Do 1557 roku, przy wsparciu finansowym rodziny Kościeleckich i dzięki inicjatywie gwardianów Hieronima z Łękna oraz Gabriela Luśni z Bydgoszczy, kościół klasztorny pod wezwaniem św. Trójcy został ukończony. Prace nad klauzurą trwały nieco dłużej, głównie za rządów Alberta z Sambora, który objął przewodnictwo konwentu w 1591 roku.
Konwent bydgoski jako jedyny ze wszystkich klasztorów bernardyńskich otrzymał prawo kwesty w Prusach. Ponadto w 1520 roku bernardyni zostali zwolnieni przez króla Zygmunta Starego z płacenia podatku czopowego, zaś dekrety królów Stefana Batorego i Zygmunta III nadawały bezpłatnie konwentowi sól z żupy bydgoskiej, która sąsiadowała od wschodu z klasztorem. Konwent otrzymywał również ofiary pieniężne przy pogrzebach dobrodziejów, szczególnie członków bractw, istniejących przy kościele. Uposażenie klasztoru w pierwszej połowie XVII wieku było na tyle duże, że spore sumy przeznaczano na zakup kosztownych naczyń i paramentów liturgicznych. Finansowano także wznoszenie kolejnych murowanych zabudowań klasztornych, między innymi browaru. W latach 1590-1602 kościół klasztorny został przebudowany, a w latach 1600-1610 dostawiono do niego od południa kaplicę św. Anny. Bernardyni stworzyli również największą w mieście bibliotekę i powołali do istnienia szkołę oraz obserwatorium astronomiczne.
Kompleks klasztorny został poważnie uszkodzony w czasie wojen szwedzkich z pierwszej połowy XVII wieku, lecz odnowiono go w drugiej połowie tamtego stulecia. W 1677 roku klasztor powiększono o kwadratową wieżę, pełniącą rolę dzwonnicy i obserwatorium astronomicznego, z kolei w 1684 roku na dziedzińcu klasztornym wzniesiono kaplicę Loretańską. W latach 1703 – 1710 w klasztorze okresowo kwaterowały wojska szwedzkie, saskie, rosyjskie, szkody konwentowi wyrządzili także Tatarzy. Dodatkowo w 1708 roku Bydgoszcz nawiedziła zaraza, czyniąc spustoszenie także wśród zakonników. Klasztor okresowo został zamknięty, zaś bracia przenieśli się w bezpieczniejsze miejsce. Kolejne zniszczenia dotknęły kościół klasztorny i klauzurę w 1812 roku, w czasie kwaterunku wojsk rosyjskich.
W 1817 roku władze pruskie dokonały kasaty klasztoru, jednak wywłaszczenie nastąpiło dopiero po śmierci ostatniego zakonnika w 1829 roku. Rok później władze pruskie przekazały świątynię gminie ewangelickiej, a klasztor ewangelickiemu seminarium nauczycielskiemu. Zlikwidowano wtedy krużganki łączące kościół z klasztorem. W latach 1840-1860 klasztor zamieniono na magazyn mebli, słomy, nawet w wytwórnię amunicji. W 1838 roku podjęto decyzję o przemianowaniu kościoła na garnizonowy, zburzono kaplicę Laterańską, a wnętrze kościoła zostało przekształcone. W latach 1864-1866 kościół został gruntownie odrestaurowany w neogotyckiej stylistyce wg projektu Ferdinanda von Quasta na koszt Królestwa Prus. W okresie międzywojennym dawny kościół klasztorny, wówczas pod wezwaniem św. Jerzego, pokryty został polichromiami. Uszkodzony w trakcie drugiej wojny światowej, poddany został remontowi w 1946 roku.
Architektura
Teren pod budowę klasztoru wybrano w ogrodzie zamkowym zwanym Obora, w pobliżu najstarszego bydgoskiego kościoła św. Idziego, na prawym brzegu rzeki Brdy, poza miejskimi murami obronnymi. Kompleks klasztorny mieścił się po południowo – wschodniej stronie zamku i miasta lokacyjnego, na północ od traktu do Torunia i jego odgałęzienia do Inowrocławia. Składał się on z kościoła oraz usytuowanych po jego północnej stronie zabudowań klauzury, otaczających wraz z krużgankiem wewnętrzny wirydarz. Całość otoczono ceglanym murem, wraz z ogrodem klasztornym, browarem i innymi zabudowaniami gospodarczymi ciągnącymi się w stronę rzeki Brdy.
Kościół klasztorny z połowy XVI wieku wzniesiono z cegły układanej w wątku gotyckim (polskim), przy wykorzystaniu głazów narzutowych w przyziemiu prezbiterium. Utworzony został w stylistyce późnogotyckiej, jako budowla jednonawowa o mocno wydłużonym korpusie na planie czteroprzęsłowego prostokąta, z węższym, niższym i nieco krótszym, dwuprzęsłowym prezbiterium, zamkniętym trójbocznie po stronie wschodniej. Po stronie południowej korpusu, na wysokości trzeciego przęsła od zachodu, dostawiona została czworoboczna, jednoprzęsłowa kaplica.
Mur kościoła wzmocniono od zewnątrz uskokowymi przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem, poza narożnikiem południowo – zachodnim w którym stanęła cylindryczna wieżyczka schodowa. Przestrzenie między przyporami symetrycznie wypełniły ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna. Podział horyzontalny elewacji wprowadził niski cokół oraz opaska tynkowa poprowadzona pod okapem dachu. Opaska ta na fasadzie zachodniej, na krańcach ścian wzdłużnych nawy oraz na elewacjach kaplicy zakończona została tuż przed narożnikami z powodu wysokich przypór. Główną ozdobą kościoła był szczyt zachodni, zdobiony dwułucznymi i odcinkowo zamkniętymi blendami. Okazały szczyt schodkowo – sterczynowy uzyskała także zwrócona w stronę traktu do Torunia kaplica południowa.
Wnętrze kościoła przykryto sklepieniami gwiaździstymi: ośmioramiennymi w korpusie i prezbiterium, czteroramiennym w kaplicy południowej. Profilowane żebra pierwotnie wyprowadzono bezpośrednio ze ścian bez użycia wsporników i spięto okrągłymi, gładkimi zwornikami. Przez całą długość nawy i prezbiterium poprowadzono żebro przewodnie. Obie główne części kościoła rozdzielono bardzo wąską, ostrołuczną arkadą tęczy. Kaplicę południową otwarto na nawę arkadą półkolistą, sfazowaną.
Stan obecny
Obecny wygląd kościoła jest wynikiem neogotyckiej renowacji z drugiej połowy XIX wieku, której najbardziej rzucającymi się w oczy zmianami była nadbudowa wieży cylindrycznej, nowe zwieńczenie szczytu zachodniego i wzniesienie kruchty zachodniej. Nowożytnym dodatkiem jest również dzisiejsza dominanta klasztoru w postaci czworobocznej smukłej wieży. Maswerki w oknach są efektem przebudowy neogotyckiej. Wewnątrz zmieniono sposób podparcia żeber sklepiennych, poprzez wprowadzenie w XVII wieku wsporników. Spośród zabudowań klasztornych zachowała się tylko część wschodnia i północna, natomiast skrzydło zachodnie oraz krużganki uległy wyburzeniu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół poklasztorny bernardynów pw. NMP Królowej Pokoju – garnizonowy, K.Bartowski, E.Okoń, E.Sekuła-Tauer, nr 316, Bydgoszcz 1992.
Kantak K., Kronika bernardynów bydgoskich, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. XXXIII, Poznań 1907.
Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. H.Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985.
Parucka K., Katalog zabytków województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1997.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.