Historia
Kościół w Bukowie Morskim (niem. Seebukow) powstał z inicjatywy zakonu cystersów, prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku. W 1248 roku książę pomorski Świętopełk ofiarował cystersom z Dargun w Meklemburgii wsie Boryszewo i Przystawy, a w 1252 rozszerzył darowiznę o kolejne wsie, wśród nich Bukowo. Chociaż klasztor był uposażony rozległymi dobrami, nie można było od razu przystąpić do wznoszenia trwałych zabudowań, gdyż dobra te były w większości pustkami osadniczymi wymagającymi zagospodarowania. W następnym roku Herman von Gleichen, biskup kamieński, przekazał dziesięciny z 300 łanów celem wspomożenia budowy kościoła i klasztoru. Wiadomo, że pierwsi cystersi wraz z opatem z pewnością mieszkali w Bukowie w 1259 roku, a przebywali tam zapewne od 1253 roku.
W drugiej połowie XIV wieku dobra bukowskich cystersów były sukcesywnie powiększane. Pochodziły z nadań książęcych, biskupich, od margrabiów brandenburskich, możnych Piotra i Jana Święców oraz okolicznego rycerstwa. Do końca lat 20-tych XIV wieku zakonnicy posiadali około 26 wsi, ale później przekazywanie darowizn uległo zahamowaniu. Nowe dobra uzyskiwano głównie drogą zakupów. Oprócz ziemi ornej bracia posiadali lasy, gaje, łąki, pastwiska i grunty niezagospodarowane. Nadmorskie położenie klasztoru dawało możliwość prowadzenia połowów i handlu. W warsztatach klasztornych zajmowano się sukiennictwem, kuśnierstwem, farbiarstwem, czapnictwem. Z zasobów lasów wytwarzano dziegieć, smołę, węgiel drzewny, popiół, deski czy klepki, rozwijano ciesielstwo i stolarstwo. Duże dochody przynosiło młynarstwo i bursztyniarstwo, nieco mniejsze warzelnictwo soli oraz piwa w bukowskiej karczmie. Przy klasztorze działała też cegielnia i jedna z nielicznych ałuniarni.
W pierwszej połowie XIV wieku cystersi wznieśli w Bukowie Morskim gotycki, murowany kościół parafialny dla miejscowej ludności. Zbudowano wówczas mury obwodowe prezbiterium, a także, prawdopodobnie po zmianie projektu, korpus nawowy. W pierwszej połowie XV wieku kościół przykryto sklepieniami, przy czym prace te prowadzono w dwóch fazach. Następnie pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia wzniesiono wieżę oraz niewielką zakrystię.
Bukowscy cystersi często popadali w konflikty z miejscowym rycerstwem ze Sławna i Koszalina. Zatargi często kończyły się zbrojnymi starciami, w trakcie których klasztor był niszczony. Najazdy miały miejsce w 1281, 1296 i 1300 roku. Od około połowy XIV wieku klasztor zaczął mieć problemy finansowe, które przerodziły się w poważny kryzys gospodarki konwentu. Trudna sytuacja sprawiła, że w 1410 roku cystersi zwrócili się o pomoc do papieża Jana XII, ale bez skutku, gdyż w 1415 roku papież zagroził im klątwą w wypadku nie spłacenia długów. Stopniowe wychodzenie z problemów finansowych trwało do końca XV wieku.
Opactwo w Bukowie istniało do 1535 roku, kiedy to z powodu postępującej reformacji uległo kasacie (faktyczna kasata nastąpiła po wizytacji klasztoru w 1539 roku i inwentaryzacji jego majątku, który przeszedł w ręce domeny książęcej). Od tamtego czasu kościół cystersów pełnić miał funkcję świątyni parafialnej, choć bardziej prawdopodobne wydaje się, iż kościół klasztorny popadł w całkowitą ruinę i zanikł, a zachował się kościół który pełnił funkcję parafialną dla Bukowa. Od sekularyzacji do 1945 roku był on świątynią ewangelicką. W 1964 roku powołano przy nim parafię katolicką i nadano nowe wezwanie Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Architektura
Kościół wzniesiono jako bardzo nietypową dla cystersów i zarazem skromną budowlę (jak na świątynię klasztorną, którą jednak najpewniej nie był), nie pozbawioną jednak wyższych aspiracji artystycznych. Budowla uzyskała formę trójnawową, w układzie halowym, z czteroprzęsłowym korpusem i z pięciobocznym, jednoprzęsłowym prezbiterium, obszernym jak na wiejską świątynię parafialną, ale stosunkowo małym jak na potrzeby nawet niedużego konwentu. Pod koniec XV wieku do korpusu świątyni od strony zachodniej przystawiono czworoboczną w planie wieżę, a od strony północnej, na wysokości skrajnego przęsła korpusu niewielką zakrystię.
W nawie głównej zastosowano przęsła zbliżone do kwadratu, a w nieco węższych nawach bocznych prostokątne, przy czym zachodnie przęsła utworzono wyraźnie dłuższe niż pozostałe. Na zewnątrz kościół został opięty uskokowymi przyporami oraz dwuczłonowym, profilowanym cokołem i nakryty dachami dwuspadowymi, które przedzielił trójkątny szczyt ze sterczynami. Wieża wyposażona została w trzy kondygnacje z kruchtą w przyziemiu, a jej surowe zewnętrzne elewacje nie otrzymały jakichkolwiek zdobień. Pierwotnie na parterze była otwarta arkadami tworzącymi przejazd na osi północ – południe. Podobne rozwiązanie zastosowano w paru farach miejskich (Chociwel, Gryfino, Stargard) i kilku kościołach wiejskich. W Bukowie być może miało ono znaczenie w związku z przeprowadzaniem procesji.
Do wnętrza kościoła prowadziły trzy gotyckie portale: od zachodu, północy i południa, przy czym ten ostatni ozdobiony został profilowaną kształtką. Ściany wewnątrz kościoła rozczłonkowano arkadami. Prezbiterium i nawa główna zostały w XV wieku zwieńczone sklepieniami gwiaździstymi, zaś w nawach bocznych zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe (w przęśle zachodnim wzbogacone o żebro poprzeczne), oparte na kwadratowych filarach z zaokrąglonymi narożami. Prezbiterium otrzymało silnie wyodrębnioną przestrzeń o szerokości dwukrotnie większej niż szerokość nawy głównej i łuku tęczowego. Co ciekawe żebra jego sklepienia w pobliżu zwornika zmieniły profil. W centralnej części posłużono się bowiem kształtkami z zapasu pozostałego po pracach w korpusie nawowym.
Charakterystyczną cechą sklepień korpusu, wskazującą na ich powstanie raczej po połowie XV wieku, było nie zastosowanie łuków arkad międzynawowych, zamiast których pomiędzy filarami poprowadzono jedynie pojedyncze żebra. Mimo zróżnicowanego w poszczególnych nawach układu żeber, powstało w ten sposób typowe dla późnego gotyku wrażenie wnętrza pozbawionego wyraźnych kierunków. O uprzywilejowaniu osi podłużnej nie świadczyły rzędy filarów czy tunelowy charakter sklepień, a jedynie wyróżniająca nawę główną perspektywa jasno oświetlonego wnętrza prezbiterium.
Stan obecny
Kościół w Bukowie Morskim należy do jednych z najciekawszych średniowiecznych zabytków sakralnych na Pomorzu. Jego trójnawowa hala z krótkim prezbiterium i wąską wieżą nie posiada jakiejkolwiek analogii w kościołach cysterskich Europy, zarówno klasztorów męskich, jak i żeńskich. Jest ponadto w większości niezgodna z cysterskimi statutami budowlanymi. Kształt kościoła trudno także wytłumaczyć nawiązaniem do lokalnych tradycji budowlanych, gdyż podobne formy nie występowały wcześniej w miastach lub na wsiach na Pomorzu, a nawet w sąsiedniej Brandenburgii i Meklemburgii. Z drugiej strony kościół bukowski znalazł architektoniczne naśladownictwa, między innymi w Osiekach czy Dąbrowie. Pomimo prowadzenia badań archeologicznych, nie natrafiono w jego pobliżu na żadne ślady zabudowań klasztornych, dlatego najpewniej był on świątynią parafialną osady, a kościół klasztorny znajdował się dalej po północnej stronie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungs-Bezirks Köslin, Die Kreise Köslin, Kolberg-Körlin, Belgard und Schlawe, Kreis Schlawe, red. L.Böttger, Stettin 1892.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Ober M., Gotyckie kościoły wiejskie okolic Darłowa, „Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej”, tom VI, Gmina Darłowo, Sławno 2007.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Wyrwa A.M., Opactwa cysterskie na Pomorzu, Warszawa 1999.