Historia
Kościół w Bukowie Morskim (Seebukow) powstał z inicjatywy zakonu cystersów prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku, zapewne jako część zespołu klasztornego. W 1248 roku książę pomorski Świętopełk ofiarował cystersom z Dargun w Meklemburgii wsie Boryszewo i Przystawy, a w 1252 rozszerzył darowiznę o kolejne wsie, wśród nich Bukowo. Wiadomo, że pierwsi cystersi przebywali w Bukowie już w 1262 roku. Chociaż klasztor był uposażony rozległymi dobrami, nie można było od razu przystąpić do wznoszenia trwałych zabudowań, gdyż dobra te były w większości pustkami osadniczymi wymagającymi zagospodarowania. Opactwo w Bukowie istniało do 1535 roku, kiedy to z powodu postępującej reformacji uległo kasacie. Od tamtego czasu kościół pełnił funkcję świątyni parafialnej.
Architektura
Kościół wzniesiono jako bardzo nietypową dla cystersów i zarazem skromną budowlę (jak na świątynię klasztorną), nie pozbawioną jednak wyższych aspiracji artystycznych. Kościół uzyskał formę trójnawową, w układzie halowym, z czteroprzęsłowym korpusem i z pięciobocznym, jednoprzęsłowym prezbiterium, obszernym jak na wiejską świątynię parafialną, ale stosunkowo małym jak na potrzeby nawet niedużego konwentu. Pod koniec XV wieku do korpusu świątyni od strony zachodniej przystawiono wieżę, a od strony północnej niewielką zakrystię.
W nawie głównej zastosowano przęsła zbliżone do kwadratu, a w nieco węższych nawach bocznych prostokątne, przy czym zachodnie przęsła utworzono wyraźnie dłuższe niż pozostałe. Na zewnątrz kościół został opięty uskokowymi przyporami oraz dwuczłonowym, profilowanym cokołem i nakryty dachami dwuspadowymi, które przedzielił trójkątny szczyt ze sterczynami. Wieża wyposażona została w trzy kondygnacje z kruchtą w przyziemiu, a jej surowe zewnętrzne elewacje nie otrzymały jakichkolwiek zdobień. Pierwotnie na parterze była otwarta arkadami tworzącymi przejazd na osi północ – południe. Podobne rozwiązanie zastosowano w paru farach miejskich (Chociwel, Gryfino, Stargard) i kilku kościołach wiejskich. W Bukowie być może miało ono znaczenie w związku z przeprowadzaniem procesji.
Do wnętrza kościoła prowadziły trzy gotyckie portale: od zachodu, północy i południa, przy czym ten ostatni ozdobiony został profilowaną kształtką. Ściany wewnątrz kościoła rozczłonkowano arkadami. Prezbiterium i nawa główna zostały w XV wieku zwieńczone sklepieniami gwiaździstymi, zaś w nawach bocznych zastosowano sklepienie krzyżowo-żebrowe (w przęśle zachodnim wzbogacone o żebro poprzeczne), oparte na kwadratowych filarach z zaokrąglonymi narożami. Prezbiterium otrzymało silnie wyodrębnioną przestrzeń o szerokości dwukrotnie większej niż szerokość nawy głównej i łuku tęczowego. Co ciekawe żebra jego sklepienia w pobliżu zwornika zmieniły profil. W centralnej części posłużono się bowiem kształtkami z zapasu pozostałego po pracach w korpusie nawowym.
Charakterystyczną cechą sklepień korpusu, wskazującą na ich powstanie raczej po połowie XV wieku, było nie zastosowanie łuków arkad międzynawowych, zamiast których pomiędzy filarami poprowadzono jedynie pojedyncze żebra. Mimo zróżnicowanego w poszczególnych nawach układu żeber, powstało w ten sposób typowe dla późnego gotyku wrażenie wnętrza pozbawionego wyraźnych kierunków. O uprzywilejowaniu osi podłużnej nie świadczyły rzędy filarów czy tunelowy charakter sklepień, a jedynie wyróżniająca nawę główną perspektywa jasno oświetlonego wnętrza prezbiterium.
Stan obecny
Kościół w Bukowie Morskim należy do jednych z najciekawszych średniowiecznych zabytków sakralnych na Pomorzu. Jego trójnawowa hala z krótkim prezbiterium i wąską wieżą nie posiada bowiem jakiejkolwiek analogii w kościołach cysterskich Europy, zarówno klasztorów męskich, jak i żeńskich. Jest ponadto w większości niezgodna z cysterskimi statutami budowlanymi. Kształt kościoła trudno także wytłumaczyć nawiązaniem do lokalnych tradycji budowlanych, gdyż podobne formy nie występowały wcześniej w miastach lub na wsiach na Pomorzu, a nawet w sąsiedniej Brandenburgii i Meklemburgii. Z drugiej strony kościół bukowski znalazł architektoniczne naśladownictwa, między innymi w Osiekach czy Dąbrowie. Pomimo prowadzenia badań archeologicznych, nie natrafiono w jego pobliżu na żadne ślady zabudowań klasztornych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungs-Bezirks Köslin, Die Kreise Köslin, Kolberg-Körlin, Belgard und Schlawe, Kreis Schlawe, red. L.Böttger, Stettin 1892.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Ober M., Gotyckie kościoły wiejskie okolic Darłowa, „Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej”, tom VI, Gmina Darłowo, Sławno 2007.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.