Historia
Kościół we wsi Buk (niem. Böck) zbudowany został około drugiej połowy XIII wieku (pierwsza wzmianka pisemna o wsi odnotowana została w 1284 roku). Pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia został przebudowany w stylistyce późnogotyckiej i powiększony o wieżę. Po 1534 roku przejęli go ewangelicy, podobnie jak większość budowli sakralnych na Pomorzu Zachodnim. Zapewne spowodowało to wprowadzenie pierwszych, wczesnonowożytnych zmian, głównie w wystroju i wyposażeniu budynku. W 1848 roku kościół został odnowiony. Jego bryła nie ucierpiała w czasie II wojny światowej, po której przejęty został przez katolików i poświęcony pod nowym wezwaniem św. Antoniego.
Architektura
Kościół usytuowany został w centralnej części osady, na wydzielonym na cmentarz terenie, który zapewne już w średniowieczy był ogrodzony w celu ochrony przed zwierzętami. Wzniesiono go z dokładnie obrobionej kostki granitowej, układanej regularnymi warstwami i łączonej wapienną zaprawą. Utworzono korpus na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 26,2 x 11,5 metra, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium i początkowo bez wieży, ale z zakrystią po wschodniej stronie ściany północnej. Pod koniec średniowiecza nad zachodnią częścią korpusu nadbudowano niewysoką wieżę, z częścią murowaną doprowadzoną jedynie do poziomu kalenicy dachu korpusu.
Zewnętrzne elewacje kościoła były gładkie, nie rozczłonkowane przyporami ze względu na grube mury i brak sklepienia. Podział poziomy wprowadzał jedynie cokół i kamienny gzyms koronujący. Korpus budowli przykryty został dachem dwuspadowym, z którego połaci spływająca woda deszczowa odprowadzana była za pomocą simy (kamiennej rynny). Kościół oświetlało sześć wąskich, lancetowatych okien w ścianie południowej i trzy w ścianie wschodniej. Północna ściana korpusu kościoła nie została przepruta żadnym otworem, co było zabiegiem często spotykanym w średniowiecznej tradycji budowlanej. Zwyczaj ten miał niewątpliwie znaczenie praktyczne, bowiem od północy i zachodu uzyskać można było najmniej słonecznego światła. Być może praktyka ta miała także ideowe podstawy, wynikające ze średniowiecznego mistycyzmu, który stronę północną rezerwował dla złych mocy, od których chciano się symbolicznie odgrodzić.
Późnogotycką wieżę oddzielono na fasadzie od starszej partii fryzem z ukośnie ułożonych cegieł. Powyżej elewację rozdzielono siedmioma wąskimi, smukłymi blendami o ostrołucznych zamknięciach. Trzy środkowe z nich uzyskały jednakową wysokość, boczne natomiast zmniejszającą się wysokość w układzie piramidalnym. W niektórych przebito nieregularnie rozmieszczone małe otwory doświetlające. Wraz z wieżą wybudowano też gotycki szczyt wschodni o podobnej formie zdobień elewacji. Rozdzielony został również siedmioma lancetowatymi blendami w układzie piramidalnym, choć nie osadzono ich na jednakowej wysokości z powodu okien poniżej. Kompozycję uzupełniono ponadto dwoma blendami kolistymi.
Pierwotnie główne wejście do świątyni wiodło przez ostrołukowy, złożony z dokładnie dopasowanych klińców portal w zachodniej ścianie szczytowej i przez portal w ścianie południowej, przypuszczalnie o podobnej lub uskokowej formie. Jednoprzestrzenne wnętrze kościoła przykryte było płaskim drewnianym stropem. Po wybudowaniu wieży utworzono pod nią kruchtę, odgrodzoną od reszty nawy wysoką, ceglaną ścianą.
Stan obecny
Bryła kościoła dotrwała do czasów współczesnych bez większych przeróbek nowożytnych. Powiększone zostały jedynie otwory okienne oraz przekształcono portal południowy. Kształt oryginalnych okien wciąż widoczny jest w miejscach gdzie je zamurowano, dlatego możliwa byłaby ich rekonstrukcja i odtworzenie pierwotnego wyglądu elewacji. Wnętrze posiada dziś wystrój nowożytny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Randow, Stettin 1901.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.