Historia
Parafia w Brzezinach według tradycji została erygowana w 1139 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina. Najwcześniejsza wzmianka o plebanie brzezińskim, niejakim Sułku, odnotowana została w źródłach pisanych w 1364 roku. Urzędował on przy gotyckim kościele wzniesionym około pierwszej połowy XIV wieku, prawdopodobnie z inicjatywy zakonu bożogrobców, zwanych także miechowitami.
Pierwszą poważniejszą przebudowę świątyni przeprowadzono u schyłku XV lub na początku XVI wieku, kiedy to przedłużono prezbiterium i zbudowano późnogotyckie szczyty. Prace prowadzono zapewne z inicjatywy rodziny Lasockich herbu Dołęga, od 1462 roku nowych właścicieli miasta, jednego ze znaczniejszych wówczas ośrodków ziemi łęczyckiej. Około pierwszej ćwierci XVI wieku lub początku drugiej ćwierci dobudowano od południa późnogotycką kaplicę grobową, mauzoleum rodziny Lasockich, powstałe z fundacji Stanisława Lasockiego. Kaplica z mauzoleum zaczęła funkcjonować przed 1536 rokiem. Niedługo później proboszczem w kościele został jeden z najbardziej znanych w Polsce humanistów, Andrzej Frycz Modrzewski.
Nowożytne przekształcenia kościoła rozpoczęły się u schyłku XVI wieku, kiedy to wzniesiona została w stylistyce renesansowej kaplica Matki Boskiej Różańcowej. W 1619 roku od strony północnej do nawy dostawiono barokową kaplicę św. Krzyża. W XVII i XVIII wieku kościół kilkukrotnie przeszedł renowację, lecz około 1840 roku, nieodnawiany, popadł w takie zaniedbanie, iż w połowie XIX wieku został zamknięty z obawy przed zawaleniem. Po odbudowie świątynię poświęcono w 1853 roku. Kolejne remonty miały miejsce w 1934 i 1973 roku.
Architektura
Kościół został wzniesiony w zachodniej części średniowiecznego miasta, na niewielkim wzniesieniu. Zbudowano go jako orientowaną na linii wschód – zachód budowlę jednonawową z węższym i niższym czworobocznym prezbiterium, o długości początkowo krótszej od nawy, ale pod koniec XV wieku nietypowo bardzo mocno przedłużonym i równym długością z nawą. Także po przedłużeniu prezbiterium zamknięte zostało ścianą prostą. Po jego południowej stronie usytuowano późnogotycką kaplicę na rzucie kwadratu, natomiast od północy prostokątną zakrystię. Nawę i prezbiterium kościoła wzmocniono przyporami, ułożonymi pod skosem w narożach. Obie części zwieńczone zostały dachami dwuspadowymi, zakończonymi od XV wieku przy krótszych bokach gotyckimi, zdobionymi blendami szczytami schodkowo – sterczynowymi. Wewnątrz nawę przykrywał drewniany strop, prezbiterium i południową kaplicę sklepienie.
Stan obecny
Kościół na skutek licznych przekształceń prowadzonych od końca XVI do XX wieku częściowo utracił gotyckie cechy stylistyczne. Od północy i południa przysłonięty jest nowożytnymi kaplicami oraz aneksami. Kształt okien nawy i prezbiterium został zmieniony. Szczyty oraz wiele innych detali architektonicznych zostały odnowione. Nie zachowało się sklepienie w prezbiterium, widoczne jest jedynie gwiaździste sklepienie w późnogotyckiej kaplicy, znacznie przekształconej od strony zewnętrznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół paraf. p.w. Podwyższenia św. Krzyża, J.Giżejewska, nr 388, Brzeziny 1983.
Gryglewski P., Mauzoleum Lasockich w Brzezinach [w:] Sztuka Polski Środkowej – studia, Łódź 2000.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. II, województwo łódzkie, zeszyt 6, powiat łódzki i miasto Łódź, red. J.Łoziński, Warszawa 1953.