Historia
Miasto brzeg założone zostało w 1250 roku na prawie średzkim, przez księcia Henryka III wrocławskiego, na miejscu starszej osady rybacko – targowej, wzmiankowanej w 1234 roku pod nazwą Wysoki Brzeg. Po otrzymaniu praw miejskich wytyczone zostały granice miasta i jego układ z centralnie usytuowanym rynkiem, który zarezerwowano dla najważniejszych budynków służących administracji i handlowi (ławy chlebowe, drewniane kramy). Te ostatnie podarował mieszczanom w 1274 roku Henryk IV, co potwierdził w 1294 roku Henryk V. W 1309 roku na skutek pożaru spłonąć miały drewniane ławy szewskie, zastąpione następnie dwunastoma murowanymi już kramami, obok których funkcjonowały potwierdzone w dokumencie z 1315 roku komory sukiennicze. Pośród zabudowy handlowej znalazł się również budynek ratusza, najpewniej pierwotnie jedynie z murowaną wieżą i drewnianym domem, wzniesionymi jeszcze być może w XIII wieku.
Mieszczanie wykupili wójtostwo od księcia Bolesława III za 215 marek w 1322 roku, choć rada miejska i ława pojawiały się już wcześniej. Gdy mieszczaństwo zagwarantowało sobie własne sądownictwo, wynikła potrzeba osobnego budynku dla władz miejskich, tym bardziej, iż w 1326 roku książę Bolesław III potwierdził miastu wszystkie immunitety, a rok później zrównał je w prawach z Wrocławiem, zastępując prawo średzkie magdeburskim oraz dając radzie takie same swobody. Rządy w Brzegu w XIV wieku tworzyły trzy kolegia: rada, ława i starsi cechu. Utrzymywano także urzędników w postaci pisarza, burmistrza i wójta sądowego. Rada i ława a także burmistrz i wójt pełnili funkcje sądowe, przy czym w Brzegu sąd wójtowski obradował w osobnym od ratusza budynku stojącym w północno – wschodniej części rynku.
W 1329 roku książę Bolesław III potwierdził mieszczanom brzeskim podległość jedynie miejskiemu sądownictwu oraz nadał Brzegowi przywilej wyszynku wina. Wskazywałoby to na istnienie przeznaczonej do tego piwnicy miejskiej, pomieszczenia które umieszczano zazwyczaj w ratuszach. Ratusz brzeski bezpośrednio wspomniany został w źródłach pisanych dopiero w 1358 roku. W latach 60-tych i 70-tych wzmianki w dokumentach coraz częściej wspominały o funkcjonującym budynku władz miejskich oraz sąsiadujących z nim zabudowaniach handlowych. W 1376 roku natomiast odnotowano, iż w ratuszu przechowywana była broń, a więc pełnił on także rolę arsenału (wzmianka miała związek z trzema złodziejami, którzy ukradli z ratusza dwa pancerze, dwie kusze, miecz i hełm). Dalsze informacje z 1377 roku przekazały wiadomości o budowie bud, a w 1378 roku miasto uzyskać miało środki na budowę nowej komory wagi (a raczej je gruntowny remont), umieszczonej przy boku kramów bogatych handlarzy.
W 1380 roku pierwszy, być może jeszcze drewniany lub szachulcowy budynek ratusza spłonął na skutek pożaru, co wymusiło wkrótce potem rozpoczęcie prac budowlanych nad nowym budynkiem władz miejskich, prawdopodobnie jednak usytuowanym na tym samym miejscu. Wraz z nim, wzniesiono nowe ławy chlebowe i smartuz. Prace budowlane prowadzono do około 1396 roku, już jednak w 1428 roku miasto zniszczyli husyci. Spalili oni miasto, przedmieście, zamek oraz kościół farny i ratusz. Zniszczenia tego ostatniego prawdopodobnie nie były jednak zbyt duże, skoro udało się uratować część dokumentów z wieloma oryginalnymi przywilejami. Kolejne pożary Brzegu miały miejsce w latach 1473, 1475, 1494 i 1507, przy czym ten ostatni zniszczyć miał aż 69 budynków, choć szczęśliwie najwyraźniej wszystkie (lub przynajmniej część) ominęły rynek. Z nieznanych powodów w 1456 roku częściowo zawaliła się wieża ratuszowa, ponownie uszkodzona w górnej partii na skutek wichury z 1515 roku.
W 1565 roku rajcy miejscy po raz pierwszy zainteresowali się przebudową ratusza w stylistyce renesansowej, którą chciano przeprowadzić na podstawie planów ściągniętych z Antwerpii. Ostatecznie jeszcze wówczas do tego nie doszło, a zadowolono się mniszymi renowacjami i zmianami (między innymi na wieży). Do planów nowożytnej przebudowy powrócono po paru latach, tym bardziej, iż budynek w 1569 roku uległ uszkodzeniu na skutek pożaru. W 1570 roku miasto podpisało umowę z mistrzem Jakubem Parrem oraz cieślą Hansem Seilerem, którzy do 1576 roku podwyższyli i zwieńczyli nowym hełmem wieżę oraz do około 1579 przekształcili i powiększyli pozostałe zabudowania w duchu renesansu.
W XVII wieku pomimo pojawienia się nowego stylu barokowego, przekształcenia ratusza były nieznaczne. Po zniszczeniach poczynionych w okresie wojny trzydziestoletniej i podupadnięciu budowli prowadzono prace naprawcze do około 1670 roku. Pokryto dekoracją malarską elewacje od strony dziedzińca, wymieniono dachówki na dachach i odrestaurowano wieżę. Ta ostatnia znalazła się w fatalnym stanie grożącym zawaleniem w 1743 roku, po bombardowaniu Brzegu przez wojska Fryderyka II w trakcie wojny siedmioletniej. Prace remontowe podjęto w wyjątkowo pilnym trybie, dzięki czemu budowla została uratowana. Szczęśliwie nie odniosła ona także zniszczeń w czasie drugiej wojny światowej.
Architektura
Ratusz wzniesiono pośrodku prostokątnego w planie placu rynkowego, wydłużonego na linii wschód – zachód. Oprócz zabudowy handlowej i przeznaczonej dla urzędników, na rynku znajdował się pręgierz i szubienica oraz w północno – wschodniej części, przed budynkiem sądu wójtowskiego stół sądowniczy, przeznaczony na rozprawy na wolnym powietrzu.
Najstarszym obiektem murowanym na brzeskim rynku była wieża, wzniesiona z cegieł ułożonych w wątku gotyckim na planie kwadratu. Stanowiła ona dominantę miasta, symbol władzy miejskiej, a także jej autonomii. Służyła jako więzienie, zapewne również jako skarbiec, arsenał i archiwum, musiał więc być budowlą solidną, murowaną. Nie była podpiwniczona. Na parterze mieściła przejście, na piętrze zaś pomieszczenie nakryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym (początkowo zapewne stropem drewnianym). Ściana południowa była pogrubiona w stosunku do pozostałych, prawdopodobnie ze względu na znajdujący się tam ganek, na który prowadziły zewnętrzne drewniane schody. Z niego dwoma wejściami dostawano się do środka, przy czym podobne wejście funkcjonowało także na poziomie drugiego piętra. Prowadziły do niego schody czy też drabina, albo z wieżą początkowo sąsiadowały nieznane bliżej zabudowania drewniane. Dwa wejścia na poziomie pierwszego piętra wskazywałby iż małe wnętrze musiało tam być rozdzielone jakąś ścianką działową. Zwieńczenie wieży tworzył zapewne czterospadowy dach.
Wieżę ratuszową usytuowano nad jednym z wiodących przez śródrynkowy blok zabudowy przejść, na trasie poprzecznej drogi pełniącej rolę głównie komunikacyjną, utworzonej z powodu zbyt dużego do obejścia założenia śródrynkowego. Podłużne przejście było dużo szersze, miało charakter uliczki, zorganizowanej w głównym ciągu handlowym. Ograniczały ją dwa rzędy bliźniaczych zabudowań mieszczących komory sukiennicze, wydłużonych na linii wschód – zachód, pierwotnie ze zwróconymi do wnętrza pomieszczeniami na parterze. Każde z nich posiadło wejście osadzone w wąskiej ostrołucznej blendzie i obok małe okienko w oprawie poszerzonej i podwyższonej wnęką zamkniętą łukiem odcinkowym. Piętro mogło być jedną dużą salą, dostępną zewnętrznymi schodami. Jako, że każdy rząd zabudowy posiadał na parterze sześć komór, to po obu stronach wieży i poprzecznego przejścia, w dwóch ciągach funkcjonować musiały 24 sklepy sukiennicze. Każdy przeznaczony był teoretycznie dla jednego kupca, a handel odbywać się musiał we wnętrzu lub tuż przed wejściem (metrowej szerokości wejścia i małe okienka była zbyt wąskie do tego celu). Budynki prawdopodobnie zwieńczone były dachami o kalenicach równoległych do dłuższej uliczki, która początkowo nie była przykryta zadaszeniem.
Najstarszą zabudowę śródrynkową uzupełniały ławy obuwnicze, usytuowane za północno – zachodnią częścią sukiennic. Ponadto funkcjonowały ławy chlebowe (w 1377 roku było ich aż 65, później książę Ludwik ograniczył ich ilość do 42), umiejscowione najpewniej na tyłach północno – wschodniej grupy komór sukienniczych (tam też mógł znajdować się pierwszy smartuz). Możliwe, iż działał też we wschodniej części rynku targ rybny, wzmiankowany w 1358 roku. Około początku XIV wieku (najpóźniej do lat 20-tych) do obu rzędów sukiennic od zachodu dobudowano po jednej komorze o takich samych wymiarach w planie jak wcześniejsze. Południowa mieściła wagę miejską, północna zapewne postrzygalnię w której wykańczano sukno przeznaczone do sprzedaży detalicznej oraz nadzorowano jakość towaru. Komora wagi miała być wyższa o jedną kondygnację od sukiennic.
Architekturę zabudowy śródrynkowej z pierwszej połowy XIV wieku uzupełnił jednolity ciąg pomieszczeń dostawiony do południowego rzędu komór sukienniczych. Po zachodniej stronie poprzecznego przejścia tworzyło go 10 kramów bogatych o oknach i wejściach skierowanych na południe (na plac rynkowy). Każdy kram miał wejście na parterze i umieszczone w ostrołucznej blendzie szerokie okno, zaopatrzone w okiennice umożliwiające prowadzenie handlu wprost z niego. Kramy bogate zaopatrzono w sklepione kolebkowo piwnice, do których schodziło się poprzez otwory w podłodze.
Po pożarze w 1380 roku, na skutek odbudowy ratusz otrzymał formę prostej budowli jednotraktowej, opierającej się o tylną ścianę północno – zachodniego rzędu sukiennic i narożnikiem stykał się z wieżą. Posiadał trzy kondygnacje, z których najniższa mieściła piwnicę miejską służącą do wyszynku piwa i wina, zwaną Świdnicką. Jej wnętrze podzielone było na dwie sklepione komory w części północnej, połączone dwoma ostrołucznymi portalami z dodatkowymi pomieszczeniami piwnicznymi mieszczącymi się pod sukiennicami (utworzonymi po pożarze). Do piwnicy wiodło zejście bezpośrednio z placu rynkowego, usytuowane po stronie północnej. Na wysokim parterze, osadzonym co najmniej 2 metry nad poziomem gruntu, znajdowała się Sala Mieszczańska, zwana także ławami szewskimi. Podobnie jak w innych miastach służyła ona zebraniom mieszczan, uroczystościom i zabawom, a na co dzień najwyraźniej sprzedaży obuwia. Wejście do niej znajdowało się w ścianie wschodniej, szczytowej. Być może już początkowo istniał także podział części ratuszowej na izby rady i ławników, a z pewnością nową izbę rady ukończono nad piwnicą Świdnicką w 1493 roku. Na trzeciej, najwyższej kondygnacji umieszczone były pomieszczenia administracyjne, prawdopodobnie podzielone na część północną i południową, przy czym ta druga, później nazywana salą kuśnierzy, znajdowała się już na piętrze sukiennic. Zapewne wejście na piętro, oprócz wewnętrznych schodów, znajdowało się także przy zachodniej ścianie szczytowej, po dostawionych zewnętrznych schodach. Ich spocznik zapewne pełnił rolę podestu do wygłaszania publicznych wystąpień.
W drugiej połowie XV wieku, w trakcie odbudowy po katastrofie budowlanej z 1456 roku, późnogotyckiej przebudowie i podwyższeniu poddana została wieża ratuszowa. Nadbudowano ją wówczas o dwie kolejne kondygnacje, wzniesione na planie ośmioboku. Jako że jej statyka była zagrożona, w 1496 roku została dodatkowo wzmocniona przyporami. Na zakończenie prac z pewnością zawieszono w niej dzwon oraz zegar, a także według źródeł osadzono gałkę, co wskazywałoby, iż przykryta była nie dachem, lecz iglicą otoczoną wspomnianym w dokumentach „wieńcem”. Wieniec ten był zapewne drewniany, lekkiej konstrukcji, gdyż wkrótce zniszczyła go wichura. Miał formę późnogotyckiej korony utworzonej z małych wieżyczek podobnych do bartyzan. Ponadto, według weduty z pierwszej połowy XVI wieku najwyższa część czworobocznej partii wieży otoczona była wówczas szachulcowym gankiem.
Na przełomie XV i XVI wieku przeprowadzono późnogotycką przebudowę zachodniej połowy śródrynkowego bloku. Jego dwóm skrzydłom (północnemu i południowemu) nadano jednakową formę przestrzenną i wystrój architektoniczny. Istotnym dodatkiem było dostawienie kolejnych pięter, co pozwoliło zapewne na przykrycie każdej z części wspólnymi, jednakowymi dachami. Budowla północna zachowała wszystkie swoje dotychczasowe funkcje, południowa zaś w dużej sali na piętrze pomieściła nowy smartuz, czyli stoiska przeznaczone dla iglarek, czapników, kaletniczek i paśniczek, w Brzegu także mieszczący ławy piekarskie. Zewnętrzne, późnogotyckie elewacje ratusza miały jednorodny charakter z budynkiem południowym, jednak ten pierwszy, północny był dekorowany bogaciej i bardziej regularnie z powodu braku kramów. Jego rangę podnosił ostrołukowy portal piętra po stronie zachodniej, któremu w skrzydle południowym odpowiadał zwykły otwór nakryty łękiem odcinkowym. Możliwe, iż bardziej udekorowane były także schody. Głównie jednak charakteru budowli nadawały zachodnie ściany szczytowe oraz elewacje południowe i północne na poziomie piętra, utworzone z naprzemiennie rozmieszczonych okien o kamiennych ościeżach i naśladujących je prostokątnych, czteropolowych wnęk, wykonanych z ceramicznych kształtek. Bezpośrednio powyżej i poniżej elewacje obiegały fryzy pokryte cienkim tynkiem i malowanym czarną farbą ornamentem (podobnie jak w ratuszu w Środzie Śląskiej). Od zachodu kondygnacja przyziemia pozbawiona była otworów, wyżej nie było też blend pomiędzy oknami.
Stan obecny
Wygląd dzisiejszego ratusza brzeskiego jest efektem gruntownej przebudowy renesansowej, bez istotnych późniejszych naleciałości. Pomimo tego pośród późniejszych zabudowań przetrwały pierwotne elementy średniowieczne, z najstarszą wieżą ratuszową na czele, czy też relikty blend, fryzów, zamurowanych portali i otworów okiennych, osadzonych w przekształconych budynkach i ukrytych pod nowożytnymi tynkami (funkcjonujący duży ostrołuczny, gotycki portal widoczny jest w piwnicy Świdnickiej i w przyziemiu wieży; w dolnej partii wieży zachowały się także oryginalne ostrołuczne okna zamknięte trójliśćmi).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czerner R., Ratusz w Brzegu, Wrocław 1994.
Czerner R., Zabudowy rynków. Średniowieczne bloki śródrynkowe wybranych dużych miast Śląska, Wrocław 2002.