Historia
Teren pod pierwszy kościół w Brzegu prawdopodobnie zarezerwowano już przy rozplanowywaniu miasta około 1250 roku. Został on wzniesiony do końca XIII wieku, gdyż wówczas zaczęły się pojawiać w źródłach pisanych pierwsze o nim wzmianki. Po raz pierwszy o kościele wspomniał dokument księcia Henryka IV z 1279 roku. Rok później książę ten przekazał patronat nad świątynią zakonowi joannitów, a w 1283 roku po raz pierwszy wzmiankowano proboszcza.
Wznoszenie nowego, gotyckiego kościoła św. Mikołaja rozpoczęto w 1370 roku od podpisania przez radę miasta umowy z mistrzem Guntherem z Wrocławia na budowę pięciu przęseł korpusu nawowego, choć nieco wcześniej musiano podjęć już pierwsze przygotowania i być może postawić południową wieżę (o dwóch wieżach wspomina notatka z lat 1372-1375). Jako, iż kościół powstawał na miejscu starszej świątyni, budowę prowadzono od strony zachodniej ku wschodowi, zapewne po to by jak najdłużej funkcjonować mogło prezbiterium. W miarę postępu prac starą budowlę wyburzano, oszczędzając jedynie XIII-wieczną wieżę, włączoną w północną część nowej fasady.
Prace budowlane posuwały się szybko dzięki finansowaniu przez bogatych mieszczan brzeskich i pomocy książęca Ludwika. W 1376 roku zlecono Guntherowi wykończenie obu naw bocznych i ich zasklepienie, rajcy zatrudnili także mistrza Pecze Wildego przy nakryciu naw bocznych dachami. Drugi etap rozpoczęła w 1383 roku rozbiórka starego prezbiterium. Przeprowadzili ją mistrzowie Henryk i Piotr, którym nakazano wykorzystanie materiału rozbiórkowego do dalszej budowy. Następnie książę podpisał umowę z Henrykiem Pfefferfleishem i jego czeladnikiem Piotrem Rudlem, którzy do 1289 roku wykonali mury zewnętrzne prezbiterium. W 1405 roku rada miejska zatrudniła kamieniarzy Stefana i Joerga ze Strzelina do wykonania górnych części chóru. Kiedy mury prezbiterium i nawy zrównały się wysokością rozebrano prowizoryczne dachy i zlecono cieśli Jakubowi nakrycie całości nowym, wspólnym dachem. Na koniec w latach 1414 – 1416 mistrz Henryk z Wrocławia wykonał sklepienia prezbiterium, pokrył wewnętrzne ściany tynkiem po czym przykrył sklepieniem nawę główną. Główne prace budowlane przy świątyni zakończono w 1417 roku, kiedy to zamówiono witraż do wschodniego okna prezbiterium. W 1420 roku dobudowano jeszcze kruchtę północną, następnie w 1506 roku kaplicę św. Anny oraz w 1625 roku nadbudowano zakrystię.
W 1524 roku wygłoszono w kościele pierwsze kazanie protestanckie, od tego czasu stał się on też główną świątynią tego wyznania w Brzegu. W 1573 roku książę Jerzy II wykupił patronat nad kościołem od joannitów, aby pięć lat później przekazać go miastu. Niestety dla potrzeb nowej liturgii dokonano znacznych zmian w wystroju wnętrza. Gotycką smukłość zatarły empory i stalle, którymi wydzielono miejsca dla różnych stanów i zawodów. Niemal każda kupiecka rodzina zamanifestowała swą pobożność umieszczając na ścianach epitafium.
W XVII wieku z powodu podupadnięcia miasta i długotrwałej wojny trzydziestoletniej kościół nie wzbogacił się, a za to zaczął wymagać napraw. W 1653 musiano wzmocnić fundamenty wieży południowej i podeprzeć ją przyporami, natomiast w latach 1659-1668 odnowiono i częściowo przekuto kamieniarkę okien. W XIX stuleciu dokonano rozbudowy świątyni według projektu Karla Luedecke, m.in. wstawiono wówczas neogotyckie portale w kruchcie i fasadzie zachodniej oraz na skutek konkurencji z kościołem katolickim podwyższono wieże. W 1945 roku kościół został ostrzelany. Zawaliły się górne partie wież oraz część sklepień naw, a podczas pożaru spłonęło wyposażenie. Z uwagi na zniszczenia obiekt przez kilka lat nie był użytkowany, do czasu, gdy w latach 1959-1966 przeprowadzono jego renowację.
Architektura
Kościół usytuowano we wschodniej części miasta przy najstarszej drodze przelotowej jaką była ulica Długa. Tworzył jeden zespół wraz z przykościelnym placem, szkołą i komandorią joannitów, sąsiadował także z bramami Starobrzeską i Opolską. Wzniesiono go z cegły i uzupełniono piaskowcem, użytym w niektórych elementach konstrukcyjnych i detalach (portale, okna, żebra sklepienne). Jego dekoracyjne szczegóły (np. maswerki) wzorowano na wrocławskim kościele św. Krzyża, natomiast całość osiągnęła kształt bliski bazylikom św. Elżbiety i św. Marii Magdaleny we Wrocławiu.
Kościół otrzymał formę trójnawowej bazyliki z wydłużonym korpusem nawowym bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Od strony wschodniej nawę główną na wysokości prezbiterium zakończono trójbocznie, a nawy północną i południową ścianami prostymi. Od strony północnej, w środkowej części korpusu dobudowana została czworoboczna kaplica św. Anny oraz czworoboczna kruchta. Od strony południowej, od wysokości trzeciego przęsła dobudowane zostały: dwupoziomowa zakrystia z salą rycerską na piętrze oraz kaplice św. Barbary i św. Katarzyny. Obie kaplice założono na planie prostokątów ustawionych poprzecznie do korpusu kościoła i zamkniętych trójbocznie, a wewnątrz połączono je szeroką arkadą w jedną wspólną przestrzeń. Od strony zachodniej kościoła umieszczono dwie czterokondygnacyjne wieże połączone galerią: starszą północną z XIII wieku i XIV-wieczną południową.
Podział kościoła na osiem przęseł (coraz szerszych w miarę posuwania się na wschód) zaakcentowano od zewnątrz przyporami, a od wewnątrz filarami międzynawowymi. Ciężar sklepień oprócz przypór przeniesiono również na łuki oporowe, ukryte pod dachami naw bocznych. Pierwotnie do wnętrza kościoła wiodły cztery wejścia: główne zachodnie pomiędzy wieżami, dwa boczne (północne i południowe) w trzecim przęśle od zachodu oraz wejście do szóstego przęsła nawy północnej osadzone w dwuramiennym portalu. Dekoracja kościoła ograniczyła się do maswerków okiennych i portali, co było jedną z cech typowych dla śląskiego gotyku redukcyjnego. Te pierwsze komponowano trój i czwórdzielnie z motywami rybich pęcherzy.
Strzelistość nawy głównej o wysokości aż 29 metrów, zwieńczonej gwiaździstym sklepieniem i wysmukłymi oknami, skontrastowano z niskimi, szerokimi i ciemnymi nawami bocznymi. Nawa główna, jedna z najwyższych w regionie, przewyższyła kościoły wrocławskie, a także fary w Strzegomiu i Świdnicy. Filary wysunięto w stronę naw grubymi lizenami, natomiast płaskość ścian nawy głównej zatarły pionowe płyciny, wprowadzone jako ślepe przedłużenia okien clerestorium. Zastosowano także po raz pierwszy na Śląsku odmienny układ sklepienia gwiaździstego w którym ramiona gwiazd nie zbierają się na wspornikach, lecz znacznie wyżej, a wierzchołek każdego ramienia łączy ze wspornikiem odcinek pojedynczego żebra. W ten pozorny sposób niejako dodatkowo podwyższono i tak smukłe już wnętrze.
Stan obecny
Kościół św. Mikołaja należy dziś do największych gotyckich bazylik na Śląsku. Jest budowlą cenną, gdyż w doskonały sposób prezentuje wszystkie cechy architektury gotyckiej charakterystyczne dla tej dzielnicy. Tym boleśniejsze były duże zniszczenia z okresu drugiej wojny światowej, po której trzeba było odbudować górne partie obu wież oraz sklepienie nawy głównej i częściowo naw bocznych. Wcześniej, jeszcze w XIX wieku usunięto z północnej kruchty i z fasady zachodniej oryginalne portale wejściowe.
Z dawnego, bogatego wystroju wnętrza zachowały się epitafia mieszczańskie, w tym cztery najstarsze z lat 1550-1570 oraz gotycki tryptyk z 1500 roku w prezbiterium. Podczas powojennej odbudowy w zakrystii i prezbiterium odkryto gotyckie polichromie, datowane na lata 1418 – 1428.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Zlat M., Brzeg, Warszawa 1979.