Historia
Budowę zamku brodnickiego, nazywanego pierwotnie Strasburg, rozpoczęto w pierwszej połowie XIV wieku, najpewniej w latach 20-tych. Prace musiały przebiegać szybko i sprawnie, gdyż już w 1329 roku zamek wybrano na miejsce obrad kapituły generalnej z udziałem wielkiego mistrza Wernera von Orseln, a w latach 1329-1330 Polacy nie podjęli oblężenia Brodnicy, poprzestawszy jedynie na spustoszeniu okolicy. Zamek ukończony był już z pewnością w 1337 roku, ponieważ pomiędzy 1335 a 1337 rokiem utworzono w Brodnicy komturię krzyżacką. Pierwszym komturem został Fryderyk von Spangenberg.
W 1388 roku zamek miał zostać uszkodzony w trakcie powodzi. Po bitwie pod Grunwaldem zamek i miasto poddały się wojskom polskim, jednak w 1411 wróciły pod władzę zakonu. W 1414 roku, w trakcie tzw. wojny głodowej, miało miejsce trzytygodniowe, nieudane oblężenie prowadzone przez wojska polskie. Ostatecznie pod murami zamku został wówczas podpisany rozejm.
W 1415 roku, podczas prac kierowanych przez Mikołaja Fellensteina, zamek został przystosowany do walk z użyciem broni palnej. Według zachowanych inwentarzy warownia była wówczas zaopatrzona w blisko 70 koni, 150 kusz, 13 ciężkich bombard na kamienne kule i 28 lekkich na kule ołowiane, a także w mniejszą ilość prochu, hełmów i dużą ilość amunicji. Spisy żywności z 1414 roku przekazały, iż w piwnicach i kuchni konwentu znajdowało się kilka gatunków piwa, ponad 400 półtuszek mięsa, 356 szczupaków i 210 dorszy, 270 baryłek oleju, 32 beczki sadła, 180 porcji wołowiny, 1150 owczych serów, 2 solone woły, 2 beczułki śledzi, 8 ton kaszy, 55 ton grochu, 12 beczek cebuli i 2 beczki czosnku.
Komturowie sprawowali władzę na zamku w Brodnicy do 1454 roku, czyli do zajęcia miasta i zamku przez oddziały Związku Pruskiego, w chwili wybuchu powstania antykrzyżackiego i początku trzynastoletniej wojny polsko – krzyżackiej. Co prawda Brodnica odbita została w 1461, ale ostatecznie w 1463 roku przejęły ją wojska polskie i utrzymały już do końca konfliktu. Zamek brodnicki, jeden z najsilniejszych obiektów warownych w państwie krzyżackim, przyznany został w ramach drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku stronie polskiej, a od 1481 roku funkcjonowało w nim starostwo niegrodowe.
W połowie XVI wieku zamek wraz z miastem spłonął. Odbudowę wraz z wzniesieniem nowej zabudowy przeprowadził ówczesny starosta Rafał Działyński. Kolejne przebudowy przeprowadziła w pierwszej połowie XVII wieku Anna Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy. Niestety poważne zniszczenia zadały warowni wojny szwedzkie, co doprowadziło do sukcesywnej rozbiórki zamku w XVIII i początkach XIX wieku. Uratowana została jedynie wieża główna, zachowana na rozkaz króla Fryderyka Wilhelma IV, po jego wizycie w Brodnicy w 1842 roku.
Architektura
Zamek usytuowano przy wschodnim brzegu rzeki Drwęcy, po zewnętrznej stronie jej zakola. Składał się z siedziby konwentu – zamku górnego, oraz podzamcza przylegającego od południa i wschodu, dzięki czemu najsłabiej zabezpieczoną stroną był odcinek północy. Na południowy – wschód od zamku rozwinęło się miasto, ufortyfikowane od około połowy XIV wieku.
Zamek górny zbudowany został na planie kwadratu o wymiarach około 45×45 metrów z cegły na kamiennej podmurówce. Jego cztery podpiwniczone skrzydła wyposażono w trzy narożne, wysunięte ryzalitowo, kwadratowe w planie wieżyczki o długościach boków 4,7 metrów, a od południowego – zachodu w niewielki dansker, wysunięty w kierunku rzeki. Po stronie północnej zamiast wieżyczki ryzalitowej wznosiła się prawie 50 metrowej wysokości wieża, średnicy 10,8 metrów, odseparowana od skrzydeł mieszkalnych. Od strony południowo – wschodniej do wieży przylegała brama zamkowa poprzedzona przedbramiem i mostem przerzuconym nad fosą. Przedbramie nie było przykryte dachem. Pod względem techniki wojskowej oznaczało to przejście z obrony pasywnej do aktywnej, obronę bramy zamiast wycofania do stołpu, gdy reszta zamku była już w rękach wroga.
Wejście do wieży głównej wiodło jedynie z ganku obronnego murów. Drewniany ganek otaczał również całą wieżę pozwalając obejść cały obwód zamku. Wieża w dolnej części sześcioboczna, wyżej przechodziła w wyniosły ośmiobok, zwieńczony tarasem obserwacyjnym z oktagonalną nadbudową. W przeciwieństwie do wieży głównej zamku w Świeciu, brakowało na jej górnym ganku machikuł, zastosowano jedynie krenelaż. Korona wieży była demonstracją potęgi zakonu, co podkreślały białe, otynkowane blendy na dwóch poziomach i tarcza herbowa z czarnym krzyżem. Zdobione były również niższe partie wieży, pokryte siatką romboidalną wykonaną z czarnych cegieł zendrówek. Wnętrze podzielone zostało na 13 kondygnacji, z czego aż trzy to komory umieszczone poniżej strefy wejściowej, pełniące rolę więzienia i pomieszczenia straży. Kondygnacje połączone były ze sobą jedynie drabinami (nie zastosowano schodów w grubości muru).
Funkcje poszczególnych pomieszczeń są dziś trudne do odtworzenia, ale z pewnością stosowany był typowy podział na gospodarcze przyziemie, reprezentacyjno – mieszkalne piętra i magazynowo – obronne poddasze. W skrzydle północno – wschodnim zamku górnego znajdowało się prawdopodobnie główne pomieszczenie konwentu: refektarz. W skrzydle południowo – wschodnim umieszczony był kościół Bożego Ciała i Panny Marii, natomiast w skrzydle południowo – zachodnim: komnaty komtura, wyższych dostojników krzyżackich i kapelana oraz dormitorium. Funkcje reprezentacyjne umieszczonych tam komnat potwierdzały duże, ostrołukowe okna. W jednej z narożnych wież umieszczono zakrystię. W przyziemiu według nowożytnego opisu mieściła się między innymi kuchnia. Najprawdopodobniej znajdowała się ona w skrzydle południowo – zachodnim, gdyż w północno – zachodnim odkryto relikty pieca typu hypocaustum, ogrzewającego górne komnaty ciepłym powietrzem. Kolejny taki piec znajdował się w piwnicy zamkowej pod refektarzem, natomiast pozostałe komory piwniczne pełniły rolę magazynową. Dostęp do nich prowadził wprost z dziedzińca poprzez szyje piwniczne. W części północno – wschodniej i południowo – wschodniej zostały one na początku XV wieku przebudowane i połączone w jeden podziemny korytarz przebiegający wzdłuż wschodniego narożnika dziedzińca, do którego wejście prowadziło od północy.
Kościół zamkowy był założeniem jednonawowym, pięcioprzęsłowym i przykrytym sklepieniem gwiaździstym. Posiadał bardzo bogaty wystrój rzeźbiarski: kapitele służek, zworniki i figury apostołów umieszczone były na ścianach pod baldachimami, a portal wejściowy znajdował się w otwartej kruchcie, której ściany dekorowane były ślepymi maswerkami i płaskorzeźbami.
Dziedziniec zamku górnego otaczał murowany, dwupiętrowy krużganek, którego dolna kondygnacja wsparta była na granitowych kolumnach. Co najmniej przy skrzydle północnym w przyziemiu miał on ściany pełne, z pomieszczeniami wewnątrz. Elewacje zamku górnego sięgały ponad 17 metrów wysokości. Całość otaczał niski mur obwodowy ze ściętym jednym narożnikiem, tworzący międzymurze o około 10 metrach szerokości. Od południowego – zachodu znajdował się wspomniany już dansker, dostępny z głównego zamku za pomocą drewnianego, nadwieszanego ganku, a w narożniku zachodnim czworoboczna baszta. Około 1415 roku została ona (wraz z basztą na podzamczu) przekształcona w formę cylindryczną, przystosowaną do użycia broni palnej. W okresie tym lub nieco wcześniej, pod koniec XIV wieku w północno – wschodniej części parchamu wzniesiono ogrzewany piecem hypocaustum dom komtura.
Od wschodu i południa z zamkiem górnym sąsiadowało rozległe przedzamcze o kształcie litery L. W jego obręb prowadziły dwie, usytuowane naprzeciwko siebie bramy, a w narożnikach północnym i wschodnim obwód murów wzmacniały czworoboczne baszty. Fortyfikacje miejskie nie były sprzężone z zamkiem, gdyż oddzielał je niewielki strumień. Zabudowa gospodarcza przystawiona była do wewnętrznych ścian murów podzamcza. Według nowożytnych opisów mieściły się tam stajnie, wozownia o konstrukcji szkieletowej i browar (słodownia). Na podzamczu prawdopodobnie znajdowała się również infirmeria, snycernia, warsztaty obuwnicze oraz łaźnia.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się wieża główna, pełniąca obecnie rolę punktu widokowego, oraz zarys skrzydeł mieszkalnych zamku górnego. Monumentalną skalę założenia widać jeszcze w zachowanych wspornikach ganku straży i w śladach skutych murów obwodowych przylegających do wieży. W piwnicach głównego skrzydła funkcjonuje muzeum archeologiczne, a w sezonie odbywają się tutaj inscenizowane turnieje rycerskie. Godziny otwarcia muzeum zamkowego dostępne są na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.