Historia
Budowę zamku brodnickiego, nazywanego pierwotnie Strasburg, rozpoczęto w pierwszej połowie XIV wieku, najpewniej w latach 20-tych. Prace musiały przebiegać szybko i sprawnie, gdyż już w 1329 roku zamek wybrano na miejsce obrad kapituły generalnej z udziałem wielkiego mistrza Wernera von Orseln, a w latach 1329-1330 Polacy nie podjęli oblężenia Brodnicy, najwyraźniej silnie ufortyfikowanej, poprzestawszy jedynie na spustoszeniu okolicy. Zamek w zasadniczym zrębie ukończony był już z pewnością w 1337 roku, ponieważ pomiędzy 1335 a 1337 rokiem utworzono w Brodnicy komturię krzyżacką, choć już w 1331 roku w źródłach pisanych pojawiła się wzmianka o „commendator Golubensis et Strasburgensis, qui in polonico dicitur Brodnicza”. Pierwszym znanym z imienia komturem był Fryderyk von Spangenberg, pod koniec urzędowania którego w 1339 roku w kaplicy zamkowej konsekrowano ołtarz.
W 1388 roku zamek miał zostać uszkodzony w trakcie powodzi. Naprawy zapewne przeprowadzono jeszcze przed wybuchem wojny polsko – krzyżackiej, bowiem w 1409 roku właśnie z Brodnicy wyprowadzono atak na ziemię dobrzyńską. Pod koniec lipca 1410 roku wielki szafarz miał przygotować zamek do obrony, ale ostatecznie zabrał pieniądze i precjoza z zamku, a następnie uciekł do Pragi. Po bitwie pod Grunwaldem zamek poddał się mieszczanom Brodnicy, którzy przekazali go wojskom polskim. Budowlę ograbiono wówczas, przewożąc odnalezione kosztowności do Krakowa. Transport zorganizować miał Mikołaj z Michałowa, wojewoda sandomierski, któremu król oddał zamek w zarząd. Wśród zdobyczy znajdowały się między innymi złote i srebrne wyroby, księgi, obrazy, ornaty, krzyże i klejnoty. W 1411 roku na mocy rozejmu zamek powrócił pod władzę zakonu, pomimo iż oddziały polskie wytrzymały pod koniec wojny oblężenie i zajęcie sąsiedniego miasta. Kolejne walki o Brodnicę miały miejsce w 1414 roku, w trakcie tzw. wojny głodowej. Tym razem trzytygodniowe, nieudane oblężenie prowadzone było przez wojska polskie. Ostatecznie pod murami zamku został wówczas podpisany rozejm.
W 1415 roku, podczas prac kierowanych przez Mikołaja Fellensteina, zamek został przystosowany do walk z użyciem broni palnej (wieża armatnia na terenie parchamu). Według zachowanych inwentarzy warownia była wówczas zaopatrzona w blisko 70 koni, 150 kusz, 13 ciężkich bombard na kamienne kule i 28 lekkich na kule ołowiane, a także w mniejszą ilość prochu, hełmów i dużą ilość amunicji. Spisy żywności z 1414 roku przekazały, iż w piwnicach i kuchni konwentu znajdowało się kilka gatunków piwa, ponad 400 półtuszek mięsa, 356 szczupaków i 210 dorszy, 270 baryłek oleju, 32 beczki sadła, 180 porcji wołowiny, 1150 owczych serów, 2 solone woły, 2 beczułki śledzi, 8 ton kaszy, 55 ton grochu, 12 beczek cebuli i 2 beczki czosnku.
Komturowie sprawowali władzę na zamku w Brodnicy do 1454 roku, czyli do zajęcia miasta i zamku przez oddziały Związku Pruskiego, w chwili wybuchu powstania antykrzyżackiego i początku trzynastoletniej wojny polsko – krzyżackiej. Sam zamek miał upaść dopiero po dwóch tygodniach oblężenia, które zaprzepaszczone zostało, gdy Brodnica odbita została w 1461 roku przez zaciężnych zakonu pod wodzą Bernarda Szumborskiego (Bernharda von Zinnenberg). W 1463 roku ten sam dowódca zawarł ze stroną polską ugodę, zmienił stronę konfliktu i poddał zamek, którym zarządzał aż do śmierci w 1470 roku. Zamek brodnicki, jeden z najsilniejszych obiektów warownych w państwie krzyżackim, przyznany został w ramach drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku stronie polskiej, za sprawą czego od 1481 roku funkcjonowało w nim starostwo niegrodowe. Przerwę stanowił jedynie okres 1478-1479, kiedy to zamek zajęły najemne oddziały zakonu podczas tak zwanej wojny popiej i reaktywowano na krótki czas komturię.
W połowie XVI wieku zamek oraz miasto spłonęły. Odbudowę wraz z wzniesieniem nowej zabudowy przeprowadził ówczesny starosta Rafał Działyński. Kolejne przebudowy przeprowadziła w pierwszej połowie XVII wieku Anna Wazówna, siostra króla Zygmunta III Wazy, która w latach 1604-1625 pełniła urząd starościny. Niestety poważne zniszczenia zadały budowli wojny szwedzkie z lat 1628-1629 i 1655-1659, w trakcie których Brodnica była zajmowana przez Szwedów. Ostatnie prace naprawcze zamku przeprowadzono pod koniec XVII wieku. Później popadał on coraz bardziej w zaniedbanie, co doprowadziło do sukcesywnej rozbiórki zamku po 1787 roku. Prace te wstrzymano pod koniec pierwszej połowy XIX wieku, na skutek interwencji króla Fryderyka Wilhelma IV. Uratowana została jedynie wieża główna, zachowana po wizycie władcy w Brodnicy w 1842 roku.
Architektura
Zamek brodnicki usytuowano przy wschodnim brzegu rzeki Drwęcy, po zewnętrznej stronie jej zakola. Składał się z siedziby konwentu – zamku górnego, umieszczonego na sztucznie uformowanym wywyższeniu terenu, oraz z przylegającego od południa i wschodu podzamcza, przez co najsłabiej zabezpieczoną stroną był odcinek północny, zwrócony w stronę przedpola z drogą wiodącą do częściowo obwarowanego przedmieścia Brodnicy po północno – wschodniej stronie zamku. Na południowy – wschód od zamku rozwinęło się miasto, ufortyfikowane od około połowy XIV wieku. Wszystkie części założenia odgrodzono od siebie nawodnionymi fosami.
Zamek górny zbudowany został na planie kwadratu o wymiarach około 45×45 metrów, z cegły o wątku wendyjskim i gotyckim, na kamiennej podmurówce, częściowo wykonanej z gigantycznych kamieni polnych. Spośród czterech podpiwniczonych skrzydeł jedynie południowo – zachodnie zajmowało całą długość czworoboku domu konwentu, podczas gdy południowo – wschodnie było skrócone o szerokość pierwszego, a pozostałe dwa były wbudowane między poprzednie skrzydła i wieżę główną. Prawdopodbnie boki skrzydeł zwieńczone były szczytami, osadzonymi na sięgających ponad 17 metrów wysokości elewacjach. Cztery skrzydła wyposażono w trzy narożne, wysunięte ryzalitowo, kwadratowe w planie wieżyczki o długościach boków 4,7 metrów, a od południowego – zachodu w niewielki dansker, wysunięty w kierunku rzeki. Po stronie północnej zamiast wieżyczki ryzalitowej wznosiła się prawie 50 metrowej wysokości wieloboczna wieża główna, średnicy 10,8 metrów, odseparowana od skrzydeł mieszkalnych, z którymi łączyła się jedynie dwoma krótkimi kurtynami. Od strony południowo – wschodniej do wieży przylegała zamykana broną brama, poprzedzona przedbramiem i mostem przerzuconym nad fosą. Przedbramie nie było przykryte dachem. Pod względem techniki wojskowej oznaczało to przejście z obrony pasywnej do aktywnej, obronę bramy zamiast wycofania do stołpu, gdy reszta zamku była już w rękach wroga.
Wieża główna w dolnej części sześcioboczna, na wysokości około 18 metrów przechodziła w wyniosły ośmiobok z szesnastoma oknami na najwyższej kondygnacji, zwieńczony tarasem obserwacyjnym z oktagonalną nadbudową. W przeciwieństwie do wieży głównej zamku w Świeciu, brakowało na jej górnym ganku machikuł, zastosowano jedynie krenelaż. Korona wieży była demonstracją potęgi zakonu, co podkreślały białe, otynkowane blendy na dwóch poziomach i tarcza herbowa z czarnym krzyżem. Zdobione były również niższe partie wieży, pokryte siatką romboidalną wykonaną z czarnych cegieł zendrówek. Jako, że wieża przecinała chodniki straży w koronie murów, od strony dziedzińca łącznik pomiędzy nimi wsparty był na pięciu granitowych kroksztynach. Ten drewniany ganek pozwalał obejść cały obwód zamku, bez potrzeby wchodzenia do wieży. Wejście do niej znajdowało się na wysokości 21 metrów. Wiodło jedynie z ganku obronnego muru przy skrzydle północno – wschodnim, za pośrednictwem zwodzonej kładki opieranej na dwóch konsolach.
Wnętrze wieży podzielone zostało na 13 kondygnacji, z czego aż trzy stanowiły komory umieszczone poniżej strefy wejściowej, pełniące rolę więzienia i pomieszczenia straży. Najniższy loch o wysokości 3 metrów posiadał rzut czworoboku o wymiarach 2,8 x 2,8 metra i był przykryty sklepieniem żebrowym ośmiodzielnym. Dostęp do niego możliwy był wyłącznie przez otwór w sklepieniu, jedynym zaś otworem był nieduży wywietrznik. Wyższy loch, znajdujący się na poziomie gruntu, również przykryto sklepieniem. Miał on aż 12,7 metrów wysokości i wyłącznie jeden otwór doprowadzający powietrze. Trzecia kondygnacja o wymiarach 2,9 x 3 metry i wysokości 4,4 metra przykryta została sklepieniem, doświetlona otworem szczelinowym i wyposażona w siedzisko – latrynę. Wszystkie wyższe kondygnacje rozdzielone były już drewnianymi stropami. Połączono je ze sobą jedynie drabinami (nie zastosowano schodów w grubości muru). Wnętrze każdej z nich rozszerzono o szerokość jednej cegły, a także wyposażono w zamknięte odcinkowo okna i wnęki ścienne. Na dziesiątej kondygnacji wyjątkowo umieszczono kominek.
Skrzydło południowo – wschodnie o wymiarach 31,8 x 12 metrów utworzone zostało z murów grubości od 2,1 metra (wewnętrzny) do 3,2 metra (zewnętrzny). Na poziomie piwnicy posiadało cztery komory różnej wielkości: od zachodu niewielki, przykryty kolebką przedsionek, zakończony korytarzem ze schodami, małe pomieszczenie ze sklepieniem krzyżowym, większą salę o wymiarach 6,6 x 8,7 metra, ze sklepieniem wspartym na granitowym, prostokątnym w przekroju filarze, oraz wschodnie pomieszczenie ze sklepieniem krzyżowym na dwóch granitowych filarach. W przyziemiu znajdowały się dwa pomieszczenia, przykryte sklepieniami opartymi na granitowych filarach cylindrycznych. Z nich wschodnie było czteroprzęsłowe z trzema kolumnami. Również piętro skrzydła podzielone było na dwa pomieszczenia, z których wschodnie stanowił pięcioprzęsłowy kościół. Skrzydło południowo – zachodnie utworzone zostało z murów o podobnej grubości jak poprzednie. Posiadało największe rozmiary, 45 metrów długości i 12,3 metra szerokości. W piwnicy dzieliło się na trzy przesklepione krzyżowo komory z żebrami tarczowymi. W każdym pomieszczeniu sklepienie opadało na dwa kwadratowe filary z cegły lub granitu. Parter skrzydła posiadał odmienny układ podpór sklepień, a zapewne także inny układ pomieszczeń. Podobnie mogła wyglądać sytuacja na piętrze, doświetlanym dużymi oknami. Skrzydło północno – zachodnie posiadało wymiary 18,3 x 9,7 metrów, przy nieco cieńszych murach o szerokości od 1,7 do 2,8 metra. Jego piwnica dzieliła się na dwie komory, choć początkowo mogło się tam znajdować jedno duże pomieszczenie, przykryte kolebką lub stropem. Nie wiadomo jaki podział pierwotnie funkcjonował na parterze i piętrze. Podobna nie rozpoznano parteru i piętra skrzydła północno – wschodniego, posiadającego wymiary 18 x 12,4 metra i mury grubości od 2,2 do 3,2 metra. W piwnicy znajdowała się tam pojedyncza, trójprzęsłowa, jednonawowa komora, przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Funkcje poszczególnych pomieszczeń czterech skrzydeł domu konwentu z pewnością nawiązywały do typowego podziału na gospodarcze przyziemie, reprezentacyjno – mieszkalne piętra i magazynowo – obronne poddasze. W skrzydle północno – wschodnim zamku górnego na piętrze znajdowało się prawdopodobnie główne pomieszczenie konwentu: refektarz. W skrzydle południowo – wschodnim umieszczony był kościół Bożego Ciała i Panny Marii, natomiast w skrzydle południowo – zachodnim i północno – zachodnim komnaty komtura, wyższych dostojników krzyżackich i kapelana oraz dormitorium. Funkcje reprezentacyjne umieszczonych tam komnat potwierdzały duże, ostrołukowe okna. W jednej z narożnych wież lub w skrzydle północno – wschodnim umieszczono zakrystię. W przyziemiu według nowożytnego opisu mieściła się między innymi kuchnia. Najprawdopodobniej znajdowała się ona w skrzydle południowo – zachodnim, gdyż w północno – zachodnim odkryto relikty pieca typu hypocaustum, ogrzewającego górne komnaty ciepłym powietrzem. Kolejny taki piec znajdował się w piwnicy zamkowej pod refektarzem, natomiast pozostałe komory piwniczne pełniły rolę magazynową. Dostęp do nich prowadził wprost z dziedzińca poprzez szyje piwniczne. W części północno – wschodniej i południowo – wschodniej zostały one na początku XV wieku przebudowane i połączone w jeden podziemny korytarz przebiegający wzdłuż wschodniego narożnika dziedzińca, do którego wejście prowadziło od północy.
Kościół zamkowy na piętrze skrzydła południowo – wschodniego był założeniem jednonawowym, pięcioprzęsłowym, o długości 20,1 metra i szerokości 8,6 metra. Przykrywało go sklepienie gwiaździste, prawdopodobnie oparte na służkach z głowicami. Kościół posiadał bardzo bogaty wystrój rzeźbiarski: kapitele służek pokryte motywami roślinnymi, zworniki z przedstawieniami zwierząt i figury dwunastu apostołów umieszczone na ścianach pod baldachimami. Wejście znajdowało się w otwartej kruchcie, której ściany dekorowane były ślepymi maswerkami i płaskorzeźbami. Portal przedzielony był środkową kolumną, a także wyposażony w tympanon.
Dziedziniec zamku górnego otaczał murowany, dwukondygnacyjny krużganek, którego dolna kondygnacja wsparta była na granitowych kolumnach z prostymi głowicami. Co najmniej przy skrzydle północnym w przyziemiu miał on ściany pełne, z pomieszczeniami wewnątrz. Przez północną część krużganka przebiegał poprowadzony pod skosem przejazd bramny, do którego od północy przylegała izba furtiana z judaszem, stanowiąca część krużganka. Dziedziniec o wymiarach około 13 x 17 metrów pokryty był brukiem. Wzdłuż skrzydeł, w odległości około 2 metrów, przebiegały kanały ściekowe, a w północnej części dziedzińca znajdowała się studnia. Całość czteroskrzydłowego domu konwentu otaczał niski mur obwodowy ze ściętym jednym narożnikiem, tworzący międzymurze o około 10 metrach szerokości. Od południowego – zachodu znajdował się wspomniany już dansker, dostępny z głównego zamku za pomocą drewnianego, nadwieszanego ganku, a w narożniku zachodnim czworoboczna baszta. Około 1415 roku została ona (wraz z basztą na podzamczu) przekształcona w formę cylindryczną, przystosowaną do użycia broni palnej. W okresie tym lub nieco wcześniej, pod koniec XIV wieku, w północno – wschodniej części parchamu wzniesiono ogrzewany piecem hypocaustum dom komtura.
Od wschodu i południa z zamkiem górnym sąsiadowało rozległe przedzamcze o kształcie litery L. W jego obręb prowadziły dwie, usytuowane naprzeciwko siebie bramy, a w narożnikach północnym i wschodnim obwód murów wzmacniały baszty. Z nich północna była cylindryczna, o średnicy 11,2 metra, wschodnia czworoboczna. Fortyfikacje miejskie nie były sprzężone z zamkiem, gdyż oddzielał je niewielki strumień. Zabudowa gospodarcza przystawiona była do wewnętrznych ścian murów podzamcza. Według nowożytnych opisów mieściły się tam stajnie, wozownia o konstrukcji szkieletowej i browar (słodownia). Na podzamczu prawdopodobnie znajdowała się również infirmeria, snycernia, warsztaty obuwnicze oraz łaźnia.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w całości zachowała się wieża główna, pełniąca obecnie rolę punktu widokowego. Ponadto widoczny jest zarys skrzydeł mieszkalnych zamku górnego. Monumentalną skalę założenia widać jeszcze w zachowanych wspornikach ganku straży i w śladach skutych murów obwodowych przylegających do wieży. Mury piwnic czterech skrzydeł są częściowo oryginalne (partie południowe), częściowo zrekonstruowane. Z muru parchamu oryginalne fragmenty przetrwały na północy i zachodzie, natomiast z muru podzamcza odcinki po stronie wschodniej i południowej, zachowane do wysokości około 3,5-5 metrów. W piwnicach głównego skrzydła funkcjonuje muzeum archeologiczne, a w sezonie odbywają się tutaj inscenizowane turnieje rycerskie. Godziny otwarcia muzeum zamkowego dostępne są na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.