Historia
Pierwsza informacja o Brodnicy jako mieście odnotowana została w 1317 roku, choć funkcjonowało ono już od czasu translokacji, po najeździe litewskim z 1298 roku na pierwotną osadę („opiddum in Straisbegk”). Około początku drugiego dziesięciolecia XIV wieku rozpoczęto budowę ceglanych murów obronnych, zakończoną w 1370 roku rozbudową dwóch bram miejskich: Mazurskiej i Chełmińskiej, oraz wzniesieniem w linii murów baszt. W okresie nowożytnym średniowieczne obwarowania utraciły znaczenie, kosztem wprowadzonych fortyfikacji bastionowych. Około połowy XIX wieku mury zaczęto poddawać stopniowej rozbiórce, lub włączać w strukturę nowo wznoszonych budynków.
Architektura
Miasto założone zostało na płaskowyżu w zakolu rzeki Drwęcy, około 5 metrów powyżej jej brzegów. Koryto rzeki przebiegało w najbliższej odległości obwarowań po zachodniej stronie miasta, w nieco dalszej na południu, a na wschodzie tworzyło rozległe podmokłe i zabagnione tereny. Na północnym – zachodzie Brodnica sąsiadowała z podzamczem zamku krzyżackiego. Na północy znajdowały się tereny podmiejskie z ogrodami i zabudową przedmieść, zapewne także ufortyfikowaną. Całość stanowiła trudno dostępne i położone w obronnym miejscu założenie, chroniące przeprawę rzeczną oraz jedyny w okolicy fragment suchego terenu przez który trzeba było się przedostać, by nie nadkładać drogi zmierzając w głąb kraju.
Obwód ceglanych obwarowań Brodnicy składał się z muru obronnego wzmocnionego około piętnastoma basztami. Kurtyny wzniesiono z cegły układanej w wątku gotyckim, na kamiennym cokole. Prawdopodobnie zwieńczone były chodnikiem straży. Ich cechą charakterystyczną mogło być utworzenie od strony wewnętrznej półkolistych arkad, które poszerzały koronę muru przy jednoczesnej oszczędności materiałów budowlanych i czasu potrzebnego do budowy. Taką formę zastosowano w kurtynach stanowiących ochronę północnego przedmieścia, połączonych z obwarowaniami podzamcza.
Baszty w planie były czworoboczne, niektóre wieloboczne (np. baszta Mazurska utworzona na rzucie czworoboku, powyżej parteru przechodzącego w ośmiokąt). Większość zapewne miała formę wykuszową, była otwarta od strony miasta, jedynie usytuowane w newralgicznych miejscach (naroża miasta) były basztami pełnymi. Ich wysokość nie była duża, maksymalne przewyższały sąsiednie kurtyny o jedną kondygnację, ale wyjątkiem ponownie były wyższe baszty narożne. Baszty nie były równomiernie rozstawione, bowiem nie było ich na odcinku sąsiadującym z zamkiem, a od bezpieczniejszej strony zachodniej odległości pomiędzy nimi były większe. Zewnętrzną strefę obrony miasta stanowiła fosa, zbędna jedynie na odcinku zachodnim, sąsiadującym z Drwęcą. Fosę zasilała woda płynąca z jezior po północnej stornie miasta, znajdująca ujście w Drwęcy. Fosą od miasta oddzielone było podzamcze zamku krzyżackiego.
Do miasta prowadziły trzy bramy: Mazurska po stronie południowej, Grudziądzka na wschodzie i Chełmińska (zwana także Kamienną) ulokowana w północnej części miasta lokacyjnego. Brama Chełmińska wzniesiona została na planie zbliżonym do kwadratu o długości boków 9,5 metra, z jednoprzelotowym, ostrołucznym otworem bramnym. Zdobiona była z dwóch stron ostrołucznymi i odcinkowo zamkniętymi blendami oraz schodkowo – sterczynowymi szczytami. Poprzedzało ją przedbramie. Brama Mazurska usytuowana była nad brzegiem Drwęcy, w południowej części miasta lokacyjnego. Miała być podobna do bramy Chełmińskiej, ale jako, że jej ochronę stanowiła sąsiednia wysoka baszta Mazurska, zapewne była jedynie otworem przeprutym w kurtynie.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowanymi elementami obwarowań miejskich są brama Chełmińska, baszta Mazurska i odcinek muru przy ul. Kilińskiego, Przykop i Zamkowej (teren dawnego podzamcza na wschód od którego znajdowało się ufortyfikowane przedmieście). W północno-wschodnim narożu Starego Placu Szkolnego znajduje się fragment otwartej od strony miasta wielobocznej baszty. Aktualnie w bramie Chełmińskiej mieści się oddział Muzeum w Brodnicy.
pokaż basztę Mazurską na mapie
pokaż bramę Chełmińską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czaja R., Dzieje miasta w średniowieczu (XIII wiek – 1466 rok) [w:] Brodnica: Siedem wieków miasta, red. J. Dygdała, Brodnica 1998.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne od Malborka do Torunia, Warszawa 2004.