Historia
Budowę kościoła św. Katarzyny rozpoczęto w trzeciej ćwierci XIII wieku. Prace ruszyły od prezbiterium, które musiało ucierpieć na skutek zdobycia i zniszczenia miasta przez Jaćwingów w 1298 roku. Następnie w XIV wieku przystąpiono do budowy korpusu nawowego i wieży. W 1343 roku były ksiądz brodnicki Nicholas przekazał kościołowi relikwię krzyża, monstrancje i obrazy, po sprzedaży których dochód miał być przeznaczony dla warsztatu budowlanego na pokrycie kosztów trwającej jeszcze budowy. W 1362 roku ścięte zostało drewno z którego wzniesiono więźbę dachową prezbiterium, natomiast w 1372 roku przeprowadzono zadaszenie korpusu nawowego, co zapewne wiązało się z ukończeniem prac budowlanych.
W 1414 roku Brodnica oblegana była przez cztery tygodnie przez wojska polskie, ale straty kościoła św. Katarzyny najpewniej nie były duże, bowiem wyceniono je tylko na 100 grzywien. Zapewne uszkodzenia szybko usunięto, choć kolejne konflikty polsko – krzyżackie z wojną trzynastoletnią na czele nie sprzyjały dalszym, poważniejszym inwestycjom budowlanym. Dopiero po zakończeniu wojen i unormowaniu sytuacji wewnętrznej, około 1485 roku podwyższona została wieża. Ostatecznie jednak nigdy nie zrealizowano pierwotnie planowanej fasady dwuwieżowej.
W latach 1554 – 1598 kościół przejęli luteranie, lecz po tym okresie użytkowany był znów przez katolików. W 1631 roku budowla została spustoszona przez pożar, a ponowne zniszczenia kościół odniósł podczas oblężenia szwedzkiego z 1655 roku. Remont przeprowadzono w drugiej połowie XVII wieku. Kolejne prace renowacyjne miały miejsce w 1722 roku, w 1825 roku gdy założono nowe dachy nad korpusem nawowym, a następnie w 1867, 1907 i 1927 roku.
Architektura
Kościół św. Katarzyny zbudowany został z cegły, której część została glazurowana i ułożona w romboidalne wzory oraz w litery „W” i „V”. Stosowano przeważnie gotycki układ wiązania cegieł, jedynie w dwóch najstarszych przęsłach prezbiterium pojawił się wątek wendyjski. Korpus kościoła o wymiarach 27,6 x 25,8 metrów utworzyły trzy jednakowej wysokości, czteroprzęsłowe nawy. Po stronie wschodniej umieszczono niższe, prostokątne w planie prezbiterium o wymiarach 18,8 x 11,5 metra, do którego od północy przystawiono zakrystię na rzucie kwadratu. Po stronie zachodniej, na przedłużeniu nawy bocznej umieszczono masywną, czworoboczną wieżę wielkości 8,5 x 8,9 metrów. Pierwotnie planowano wzniesienie drugiej wieży przy nawie północnej, jednak ostatecznie wybudowano tylko jedną o wysokości 50 metrów. Zamiast przęsła międzywieżowego i północnej wieży wzniesiono natomiast dwie niskie przybudówki. W ten sposób zatarciu uległ symetryczny projekt kościoła, ale jego bryła nabrała oryginalnego, niepowtarzalnego kształtu.
Korpus nawowy od strony zewnętrznej wzmocniony został uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi przepruto dwudzielne okna maswerkowe o ostrołucznych, profilowanych ościeżach, pod którymi poprowadzono gzyms, a przy gruncie profilowany cokół. Fasadę zachodnią utworzył trójkątny szczyt korpusu z piramidalnie rozmieszczonymi, wysokimi blendami o ostrołucznych zamknięciach, poprzedzony dwoma niższymi i mniejszymi szczytami sterczynowo – blendowymi nieukończonej wieży północnej i kruchty środkowej. Wejścia do korpusu nawowego utworzono od północy i południa w drugich przęsłach od wschodu, a także na osi nawy głównej od zachodu. Ten ostatni, ostrołuczny, profilowany, osadzony został w płytkim ryzalicie.
Prezbiterium również opięte zostało przyporami, w narożnikach wschodnich usytuowanymi pod skosem. Od południa i północy pomiędzy przyporami w środkowym i wschodnim przęśle przebito smukłe, ostrołuczne okna, wypełnione dwudzielnymi maswerkami. W ścianie wschodniej umieszczono szersze, bardziej okazałe okno trójdzielne, oświetlające główny ołtarz, osadzone w profilowanym ościeżu. Podział poziomy elewacji prezbiterium zapewnił tak jak w korpusie cokół i gzyms podokienny, ale dodatkowo utworzono tynkowany fryz pod okapem dachu, obramowany gzymsem i zdobiony malowidłami o motywach maswerkowych. Zarówno fryz jak i gzyms poprowadzono także po wielobocznej wieżyczce schodowej wciśniętej w kąt między nawą a prezbiterium. Zaraz obok, po południowej stronie zachodniego przęsła, osadzono uskokowy portal.
Na tle nieco uproszczonych zewnętrznych form kościoła wyróżniała się dekoracja wschodniego szczytu prezbiterium, o bardzo wysokim poziomie artystycznym. Jego pięcioosiowa kompozycja i użyte formy wyrosły bezpośrednio z lokalnych tradycji architektonicznych. Najistotniejszą cechą stał się prawie wyłącznie piony podział oraz ażurowo – kurtynowy charakter, uzyskany poprzez dostawienie szczytu jak parawanu do ściany wschodniej prezbiterium. Wrażenie to wzmogły otwory i prześwity pomiędzy bogato profilowanymi ośmiobocznymi filarami, oraz ażurowe wimpergi zwieńczone kwiatonami. Co więcej na filarach umieszczono naprzemiennie czarne i czerwone warstwy kształtek, a ich sterczynowe zwieńczenia ozdobiono żabkami i kwiatonami.
Wieża otrzymała stosunkowo proste elewacje, zdobione blendami jedynie na poziomie dwóch najwyższych kondygnacji, gdzie oflankowały wąskie, uskokowe otwory okienne. Na najwyższym piętrze otwory te osadzono w płycinach o podobnej formie jak sąsiednie blendy. Powyżej utworzono krenelaż zdobiony tarczami herbowymi na merlonach. Środkowa część wieży nie uzyskała prawie żadnej konstrukcji ścian poza kilkoma otworami, natomiast na parterze umieszczono dwukondygnacyjną kaplicę z wielobocznym prezbiterium wysuniętym na południe, z rozbudowanym portalem zachodnim i emporą otwierającą się na nawę. Od zewnątrz wieloboczną kaplicę podparto smukłymi przyporami, ozdobionymi powyżej gzymsu podokiennego maswerkowymi malowidłami. Podobnymi malowidłami udekorowany został także wysoki fryz rozdzielający piętra kaplicy. Budowa kaplicy nie była pierwotnie planowana, prace nad nią podjęto zapewne w związku z otrzymaniem relikwii krzyża, co mogło mieć wpływ na zmianę wyglądu całej fasady kościoła.
Wewnątrz nawa główna o szerokości 8,6 metra oddzielona została od naw bocznych, szerokich na 5,8 metra, sześcioma ośmiobocznymi filarami, podtrzymującymi niskie ale bogato profilowane, ostrołuczne arkady. W nawie głównej i prezbiterium założono sklepienia gwiaździste, sześcioramienne, przy czym kościół brodnicki był pierwszym na terenie ziemi chełmińskiej w którym posłużono się nimi na szeroką skalę. Żebra sklepienia prezbiterium i nawy głównej spięto bogato rzeźbionymi zwornikami, a następnie opuszczono na zgrupowane w wiązki służki, przerwane w połowie wysokości przez wsporniki z rzeźbionymi figurami i baldachimami (figury wykonano z drewna, a wsporniki ze sztucznego kamienia). W nawach bocznych umieszczono sklepienia krzyżowe, podtrzymywane przez wysoko zawieszone, rzeźbione wsporniki, osadzone na ścianach między oknami i nad filarami pomiędzy arkadami międzynawowymi.
Stan obecny
Kościół św. Katarzyny jest dziś jednym z najbardziej wyrafinowanych architektonicznie miejskich kościołów farnych ziemi chełmińskiej i wykazuje pod wieloma względami wiele nietypowych rozwiązań (fasada zachodnia planowana z monumentalnym rozmachem, ale ukończona tylko częściowo, ażurowy szczyt prezbiterium, unikatowa dwukondygnacyjna kaplica w wieży z wysuniętym wielobokiem). Najważniejszymi zachowanymi średniowiecznymi zabytkami wyposażenia kościoła jest zespół rzeźb 12 apostołów z drugiej połowy XIV stulecia w nawie głównej i prezbiterium oraz Grupa Ukrzyżowania z XVI wieku. Wielką niespodzianką prac konserwatorskich prowadzonych w kościele było odkrycie w 2004 roku za ołtarzem olbrzymiego malowidła ściennego z XIV lub XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.