Historia
Siedziba biskupów nad brzegiem starego koryta Pasłęki nie była pierwszym zamkiem w Braniewie. Wcześniejszy zamek, a w zasadzie strażnicę, założyli Krzyżacy na miejscu osady plemienia Warmów około 1240 roku. Stanowić miała ona bazę do dalszej ekspansji, zahamowanej na skutek pierwszego powstania Prusów w 1242 roku. Po zawarciu pokoju w 1249 roku miejscowi zobowiązali się do zbudowania kościoła w osadzie Brusebergue, a kolonizacja mogła być kontynuowana. W 1250 roku koloniści z Lubeki założyli na rzecznej wyspie Braniewo, które pierwszy biskup warmiński Anzelm obrał na swą siedzibę. Osada ta otrzymała prawo miejskie w 1254 roku, ale została całkowicie zniszczona wraz z krzyżackim gródkiem w czasie drugiego powstania pruskiego. W 1261 roku uderzył na nie wódz plemienia Warmów o imieniu Glappo, obrońcy zaś po krótkiej walce opuścili Braniewo udając się do Elbląga. Gdy powstanie zostało stłumione koloniści powrócili próbując odbudować osadę, jednak Prusowie ponownie zniszczyli ją w 1277 roku. Wydarzenie to wpłynęło na decyzję o przeniesieniu w 1279 roku zamku i osady w nowe, bardziej obronne miejsce w górze Pasłęki.
Murowany zamek zaczęto budować w drugiej połowie XIII wieku za czasów biskupa Henryka Fleminga, najpewniej po 1280 roku, kiedy to nadano osadzie przywilej lokacyjny. Pierwsza wzmianka źródłowa o pracach budowlanych odnotowana została w 1282 roku (castro Brunsberg), a zakończenie pierwszego etapu zakończono najpewniej pod koniec XIII wieku. Braniewo po utworzeniu w 1243 roku diecezji warmińskiej zostało przekazane biskupom i kapitule, a pierwszy biskup, Anzelm obrał je za swą siedzibę i powołał tu katedrę. Najważniejszą funkcję świecką na zamku sprawował wójt biskupi (burgvogt), zwany także wójtem krajowym, pełniący funkcję najwyższego sędziego spraw karnych i dowódcy wojskowego. Dbał on też o porządek i bezpieczeństwo publiczne oraz kierował akcją osadniczą. Po zniszczeniach w trakcie drugiego powstania pruskiego kapituła przeniosła się do Fromborka, gdzie przeniesiono stolicę diecezji, a Braniewo od 1340 roku pozostało już tylko siedzibą burgrabiego, odpowiadającego za zamek i załogę oraz posiadającego pewne przywileje sądowe i przy wyborze rady miasta. Do zamku należały grunty w jego najbliższym otoczeniu, dochody zapewniał także młyn na Pasłęce, łaźnia miejska, karczmy oraz daniny od mieszczan i zależnych wsi.
Pod koniec XIV i w XV wieku zamek był wielokrotnie atakowany przez mieszczan występujących przeciwko władzy biskupiej. W 1394 roku konflikt wywołało połączenie Nowego i Starego Miasta braniewskiego, niekorzystne dla tego ostatniego. Gdy w 1396 roku do Braniewa przybył biskup Henryk Sorbom przeprowadzić rozmowy z radą miejską, mieszczanie zaatakowali i zdobyli zamek, choć biskup zdołał zbiec boczną furtą. Uszkodzony zamek mieszkańcy Braniewa musieli opuścić po nadejściu odsieczy krzyżackiej, a następnie z rozkazu wielkiego mistrza Konrada von Jungingena wyremontować na swój własny koszt w przeciągu pięciu lat. Ostatecznie jednak odnieśli sukces, gdyż miasta braniewskie rozłączono ponownie w 1398 roku.
Mur i wieże zamku od strony miasta uszkodzono także w 1454 roku, w trakcie szturmu mieszczan i wojsk Związku Pruskiego, lecz pozostałą część budowli jedynie splądrowano, postanawiając wykorzystać ją do dalszych działań militarnych wojny polsko – krzyżackiej. Już w 1455 roku oddziały krzyżackie pod dowództwem Henryka Plauena podjęły nieudaną próbę odbicia Braniewa. Rada miejska odrzuciła wówczas propozycje rokowań, a Krzyżakom udało się jedynie spalić Nowe Miasto. Jeszcze w tym samym roku zdecydowano się przekazać obronę zamku zaciężnym rycerzom polskiego króla pod wodzą Jana Skalskiego. Wkrótce jednak okazali się oni tak uciążliwi, iż w 1461 roku mieszczanie pod nieobecność Skalskiego zaatakowali czeski garnizon, zdobyli zamek i pojmali około 100 zaciężnych. Następnie przekazali zamek wraz z miastem biskupowi Pawłowi Legendorfowi. Nie mogący się pogodzić z utratą miasta Jan Skalski próbował odzyskać Braniewo pod koniec 1461 roku, zaś w 1462 roku miasto obełgały wojska polskie. Ostatecznie dopiero drugi pokój toruński z 1466 roku przyznał Braniewo i Warmię we władanie Polsce.
Po raz kolejny zamek został zdobyty w 1478 roku przez wojska biskupa warmińskiego Mikołaja Tungena, nieuznawanego przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Rozpoczęło to dwuletnią, wyniszczającą okoliczne tereny, wojnę księżą. Zamek i miasto były w jej trakcie przez miesiąc oblegane przez wojska polskie, ale bezskutecznie. Działania wojenne dotknęły zamek także w pierwszej połowie XVI wieku, w trakcie ostatniej wojny polsko – krzyżackiej. Zamek i miasto zostały zajęte w 1520 roku przez wojska Albrechta Hohenzollerna i oddane dopiero po pięciu latach w wyniku hołdu pruskiego. W trakcie okupacji miano na zamku wzmocnić artylerię, która skierowana w stronę miasta trzymała je w posłuszeństwie.
W XIV i XV wieku zamek uległ średniowiecznej rozbudowie. Pierwsze znane nowożytne prace remontowe przeprowadzono na większą skalę dopiero w 1602 roku. Nie istniały już wówczas wieże od strony miasta, przez co zamek nie był samodzielnym obiektem obronnym, a średniowieczne obwarowania były przestarzałe. Dlatego okupujący Braniewo od 1626 roku Szwedzi wybudowali na przedpolu miasta szańce i bastiony. W tej postaci zamek dotrwał aż do połowy XIX wieku kiedy to przekształcono go w szkołę, a następnie w latach 1873-1874 rozebrano większość zabudowań. Kolejne rozbiórki podjęto pomiędzy 1928-1930 rokiem, zaś ostateczną zagładę pozostałościom zamku oraz miastu przyniosła II wojna światowa.
Architektura
Zamek został wzniesiony w południowo – wschodnim narożu Starego Miasta braniewskiego, na najwyższym wzniesieniu lewego brzegu rzeki, a zarazem w zakolu Pasłęki. Był więc z trzech stron otoczony przez tereny należące do miasta, od południa zaś przylegał do murów miejskich i fosy. Od strony zachodniej zamek sąsiadował z bazyliką św. Katarzyny, a po wschodniej stronie w pobliżu zamku i miasta płynęła rzeka Pasłęka, uchodząca dalej do Zalewu Wiślanego.
Zamek rozplanowany został jako założenie dwuczłonowe, składające się głównego dziedzińca o wymiarach 41 x 42 metry i położonego obok niego podzamcza. Obie te części w planie były czworoboczne, przystawione południową stroną do rzecznego brzegu a kurtynami północnymi zwrócone do centrum miasta. Najstarsze zabudowania powstały w części południowej, gdzie budynek podzamcza i zamku górnego stanowiły zarazem kurtyny obwodu obronnego zamku. Z pozostałych stron dziedzińce zamknięto prostymi kurtynami o grubości od 2,1 do 2,5 metra. Przypuszczalnie były one zwieńczone zadaszonym chodnikiem straży. Kolejne dwie kurtyny z wieżą bramną pośrodku oddzieliły dziedziniec podzamcza od dziedzińca zamku górnego. Dopiero po wybudowaniu miejskiego muru obronnego budynki południowe uzyskały dodatkową ochronę od strony rzeki.
Początkowo uważano, iż w drugiej połowie XIII wieku powstał główny budynek mieszkalny z osiowo umieszczonym przelotem bramnym, prowadzącym na prostokątny dziedziniec, natomiast druga brama od strony zachodniej wiodła na przedzamcze. Bardziej jednak prawdopodobne, iż główny dom mieszkalny pierwotnie znajdował się w zachodniej części zamku, okazał się po pewnym czasie zbyt mały i zdecydowano się na budowę nowego, położonego bardziej na wschodzie. Pierwotnie planowane przedzamcze po stronie wschodniej stało się wówczas zamkiem głównym, a początkowy główny dziedziniec – przedzamczem zachodnim. Tym można by wytłumaczyć wyjątkowe rozplanowanie zamku w którym wjazd prowadził wprost przez główny dom i dziedziniec zamku górnego, a następnie dopiero na podzamcze, zamiast odwrotnie. Zmiany w układzie zamku mogły mieć miejsce na skutek zniszczeń spowodowanych przez mieszczan i odbudowy przeprowadzonej około 1396 roku. Przy tej okazji skorygowano zapewne również największą wadę zamku, czyli brak niezależnego od miasta wjazdu, który w okresie wyraźnego pogorszenia się stosunków między biskupem a jego poddanymi mógł być konieczny.
Ostatecznie pod koniec XIV wieku wykształciło się założenie na planie prostokąta o wymiarach 55 x 80 metrów z dwoma dziedzińcami połączonymi czworoboczną wieżą bramną o wymiarach 7 x 7,4 metra, usytuowaną w całości we wschodniej części zamku. Całe założenie otaczał mur z dwoma czworobocznymi wieżami od północnego – zachodu i północnego – wschodu, strzegącymi zamek od strony miasta oraz trzecią wieżą w narożniku południowo – zachodnim. W kurtynie północno – wschodniej umieszczono furtę, drugie przejście znajdowało się zaś w murze południowo – zachodnim. Zamek łączył się z murami miejskimi, zachowując jednak odrębność dzięki własnemu obwodowi warownemu i bramie od strony rzeki. Wieża północno – wschodnia miała wymiary 8,2 x 8 metrów, zaś grubość masywnych murów wahała się od 2,2 do 3 metrów (najgrubsza była ściana północna i zachodnia). Wnętrza wieży prawdopodobnie był podsklepione i być może pełniły funkcje mieszkalne. Główny budynek o wymiarach 10 x 36,3 metra mieścił najważniejsze biskupie pomieszczenia. Był on podpiwniczony z dwoma kondygnacjami nadziemnymi sięgającymi wysokości około 17,1 metra do poziomu kalenicy dwuspadowego dachu. W narożniku zachodnim połączony był gankiem z danskerem (latryną), nadwieszonym na miejskim murze obronnym na brzegiem rzeki. Od strony dziedzińca przy budynku umieszczony był ozdobiony blendami ryzalit (7×6 metrów) z przelotem bramnym. Wjazd do niego miał charakter rampy przeprowadzonej przez kondygnację piwniczną głównego domu, z drugiej zaś strony otwierał się ostrołucznym portalem na szyję bramną poprowadzoną przez szerokość parchamu. W XV wieku bramę południową dodatkowo rozbudowano od strony polnej do formy barbakanu, czy też wydłużonego przedbramia z wieloboczną wieżą flankującą wjazd. Przedbramie to osadzono na ziemnej grobli poprowadzonej w poprzek fosy. Pomieszczenia gospodarcze zamku znajdowały się w skrzydle wschodnim zamku górnego oraz w skrzydle południowym podzamcza. Skrzydło wschodnie miało wymiary 32 x 8 metrów, było dwukondygnacyjne, częściowo podpiwniczone (jego piwnica była dostępna wyłącznie z piwnicy głównego domu). Miało mniejszą wysokość niż główny budynek zamku, osiągało około 11,5 metra na poziomie kalenicy.
W czasie XIV wiecznej rozbudowy podwyższono wieżę bramną pomiędzy dziedzińcami z 8 do około 15 metrów wysokości, umieszczając w jej górnej części kaplicę oraz dobudowując od południa aneks, pełniący funkcję łącznika z domem zamkowym. W ścianach północnej i południowej znajdowały się strzelnice umożliwiające ostrzał przestrzeni po wschodniej stronie muru kurtynowego. Dostępny przez ostrołuczne portale przejazd miał 2,9 metra szerokości. Umieszczony nad nim dekoracyjny ząbkowy fryz wykonano we wschodniej elewacji budowli, również nowsza, górna część wieży miała bardziej ozdobne elewacje od wschodu, a wejście z zewnętrznego drewnianego ganku na spiralną klatkę schodową łączącą jej górne kondygnacje umieszczono w pierwotnie bezpieczniejszej elewacji zachodniej. Cechy te także sugerują, iż wspomniana powyżej główna część zamku początkowo znajdować się mogła po stronie zachodniej, a podzamcze na wschodzie. Pierwotnie wieża przykryta była dachem czterospadowym, nałożonym na przedpiersie z krenelażem. Wewnątrz zajmująca piętro wieży kaplica, przykryta została na wysokości 7,5 metra sklepieniem gwiaździstym wspartym na konsolach ze sztucznego kamienia. W zachodnim narożniku znajdowały się murowane, kręcone schody, które prowadziły na obiegającą wnętrze galerię, utworzoną w grubości murów wieży i otwartą na środek wieży szerokimi, ostrołucznie zamkniętymi arkadami. Galeria umieszczona została na wysokości 2,7 metra nad poziomem podłogi i miała jedynie 0,8 metra szerokości. Spoczęła na ostrołucznych, węższych niż u góry arkadach, na narożnych częściach pomieszczenia oraz na filarach pośrodku każdego z trzech boków. W ścianie zachodniej umieszczona została wysoka wnęka, natomiast w południowej przejście do wspomnianego małego skrzydła połączonego z głównym domem zamkowym. Pierwotnie było to jedyne wejście do kaplicy.
Stan obecny
Dziś jedynymi zachowanymi elementami zamku są: wieża bramna, która stała między zamkiem głównym i przedzamczem oraz fragmenty murów parchamu i południowego przedbramia. Na wieży wciąż widać pozostałości otworów okiennych i dawnego przejazdu bramnego, wszystkie do niedawna zamurowane. W latach 2018-2020 przeprowadzono gruntowną renowację wieży, w trakcie której między innymi przywrócono otwory okienne i wejściowy, pozostawiono neogotyckie zwieńczenie oraz wyremontowano elewacje i wnętrze. Po zakończeniu prac wieża udostępniona została dla turystów, dzięki czemu obejrzeć można wspaniałą gotycką kaplicę św. Andrzeja. Niestety z zabytkowym, ceglanym wnętrzem postanowiono połączyć metalowe schody i szklane lub plastikowe ścianki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Jaroszek W., Historia zamku biskupiego w Braniewie, Braniewo 2020.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.
Wółkowski W., Początki zamków warmińskich – problem pierwotnych układów funkcjonalno-przestrzennych zamków dominium warmińskiego do połowy XIV wieku [w:] Początki murowanych zamków w Polsce do połowy XIV wieku, red. A. Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2017.