Historia
Braniewo (Braunsberg) zostało założone w 1254 roku na reliktach zniszczonego pruskiego grodu Brusebergue. Już wkrótce jednak, po zniszczeniach z rąk Prusów w latach 1242, 1261 i 1277, lokację trzeba było powtórzyć w nowym, bardziej obronnym miejscu. W latach 80-tych XIII wieku wybrano w tym celu naturalne zakole Pasłęki, które osłaniało osadę. Budowę ziemnego wału zapoczątkowano w latach 1279-1284, a najwcześniejsza wzmianka o otaczających miasto drewnianych palisadach pojawiła się w 1300 roku. Te pierwsze drewniano – ziemne obwarowania zaczęto niedługo później stopniowo zastępować fortyfikacjami murowanymi. Prace budowlane trwały do około połowy XIV wieku, już jednak na początku XV wieku obwarowania uznano za niewystarczające i do 1434 roku wzniesiono drugi, zewnętrzny pas fortyfikacji. Dzięki kontraktom zawartym przez radę Starego Miasta wiadomo, iż umowę zawarto z mistrzami Michałem i Henrykiem, w 1444 roku z mistrzem Henrykiem i jego współpracownikiem Kirstem, a w 1505 roku z mistrzem Hansem. Kolejne kontrakty, dotyczące najprawdopodobniej naprawy murów w związku z ostatnią wojną polsko – krzyżacką, zawarto z mistrzem Hansem w 1520 i 1522 oraz w 1562 roku z mistrzem Albrechtem Kobijewskim z Pasłęka.
W okresie średniowiecza obwarowania braniewskie dobrze spełniały swą rolę, najczęściej zniechęcając i odstraszając najeźdźców od napaści. W 1311 roku litewski wódz Witenes złupił Warmię, lecz Braniewa nie odważył się zaatakować. Dotarł pod miasto, ale ograniczył się jedynie do obrzucenia wyzwiskami stojącego na murze biskupa warmińskiego Eberharda z Nysy i spalenia przedmieść. Również w 1414 roku podczas polsko-krzyżackiej wojny głodowej, wojska polskie pod dowództwem Władysława II Jagiełły, ominęły miasto nie podejmując ataku. W 1454 i 1455 roku nieudane oblężenie starego miasta przeprowadzili Krzyżacy, a z kolei w 1461 roku mieszczanie obronili się przed nocnym atakiem polskich wojsk zaciężnych, prowadzanych przez Jana Skalskiego, który sam został wówczas ranny. Ponowne oblężenie miało miejsce rok później, ale wojska polskie pod wodzą Piotra Dunina, odeszły po kilku dniach. Nieskuteczne oblężenie przeprowadzono także podczas wojny popiej w 1478 roku. Z powodu braku nadziei na zdobycie miasta i panującego głodu, wojska polskie wycofały się. Najdłuższe oblężenie Braniewo przetrwało w 1520 roku podczas ostatniej wojny polsko – krzyżackiej. Było wówczas oblegane przez trzy miesiące przez wojska polskie. W tym przypadku miasto uniknęło szturmu i dużych strat z powodu braku artylerii wśród oblegających. Skuteczny okazał się dopiero atak z zaskoczenia, jaki miał miejsce w Nowy Rok 1520 roku, gdy miasto zajęli Krzyżacy prowadzeni przez samego wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna. Mieszczanie przebywali wówczas w kościele św. Katarzyny, a jedyny z obrońców który spostrzegł niebezpieczeństwo i usiłował podnieść most zwodzony przy bramie Młyńskiej, został zabity. Kilkadziesiąt lat później, gdy artyleria została już udoskonalona i upowszechniona mieszczanie woleli poddawać Braniewo i płacić kontrybucje, niż ryzykować splądrowanie i zniszczenia. Postąpiono tak w 1577 roku podczas ataku sił duńsko-gdańskich i w 1626 roku, gdy po krótkim oporze i potyczkach na przedmieściach, Braniewo skapitulowało przed szwedzkim królem Gustawem Adolfem.
Podczas okupacji szwedzkiej z lat 1626-1635, zdobywcy na przedpolach miasta, pod nadzorem marszałka Wrangla, wybudowali nowożytne fortyfikacje bastionowe. Umocnienia te przebudowano w latach 1655-1663, podczas kolejnej okupacji Braniewa, tym razem przez Brandenburczyków. Wiązało się to ze spadkiem znaczenia pierwotnych obwarowań. Od XVII wieku średniowieczne mury miejskie przestawały pełnić funkcję obronną i zaczęto je obudowywać budami i kramami. Na początku XIX wieku usunięto wszystkie bramy i ich dodatkowe umocnienia, a do 1843 roku rozebrano poszczególne odcinki murów i niektóre wieże.
Architektura
Obwarowania Braniewa rozplanowano na rzucie zbliżonym do wydłużonego owalu o wymiarach około 400 x 250 metrów i umieszczono je w zakolu rzeki Pasłęki, chroniącej miasto z trzech stron. Aby zwiększyć obronność, jeszcze w XIII wieku odprowadzono od rzeki Pasłęki kanał, który stał się fosą miejską. Rzeka sama zmieniła wówczas swój naturalny bieg, przez co dawne zakole stało się fosą, a przekopana na wschodzie fosa nowym korytem rzeki. Stan wody w fosie regulowały urządzenia spiętrzające, umieszczone między innymi przy baszcie Błękitnej.
W południowo – wschodniej części Braniewa znajdował się prostokątny w planie zamek krzyżacki (później biskupi) o wymiarach około 55 x 80 metrów, umieszczony w większości wewnątrz miasta, wpisany w pierścień głównego obwodu obwarowań jedynie na linii południowego przedbramia głównego domu zamkowego. Dzięki bramie tej zachowywał autonomię pozwalając mieszkańcom na swobodny wjazd i wyjazd z zamku bez potrzeby wykorzystywania bram miejskich. Północno – zachodni narożnik miasta zajmował od około 1330 roku klasztor franciszkański, blisko muru obronnego znajdował się także w południowej części miasta okazały kościół farny św. Katarzyny. Braniewo najpewniej nie miało uliczki podmurnej na całym obwodzie, funkcjonowała ona jedynie w południowej i południowo – zachodniej części.
Miejski mur obronny miał 1,5 metra grubości w przyziemu lecz zwężał się ku górze. Przypuszczalnie zwieńczony był krytym gankiem z otworami strzeleckimi przeprutymi w prostym przedpiersiu, nie wiadomo jednak czy było to pierwotne zwieńczenie muru czy też efekt późnośredniowiecznych przekształceń w celu przystosowania obwarowań do użycia broni palnej. Wzmocniony został co najmniej sześcioma basztami: czworoboczną Kleszą w północno – zachodnim narożniku (podwyższoną około 1500 roku), czworoboczną Byczą w pobliżu naroża północno – wschodniego, czy też cylindryczną Katowską w narożniku południowo – zachodnim. Po stronie południowej na przełomie XIV i XV wieku umieszczono podkowiastą, czterokondygnacyjną basztę Młyna Kieratowego (nazywaną też Klasztorną lub Mniszek) oraz basztę Błękitną, wysuniętą znacznie przed obwód z którym łączyła się pojedynczą kurtyną. Stała ona w fosie przed furtą Kościelną którą flankowała, a zarazem chroniła urządzenia spiętrzające i regulujące poziom wody. Baszta Bycza wzniesiona została na planie kwadratu o bokach 6,7 metra, grubości murów 1,1 metra i wysokości 14 metrów. W jej wnętrzu miała się mieścić podsklepiona cela więzienna dla niższych warstw społecznych. Dla odmiany wyżej urodzonych przetrzymywano w celi umieszczonej w północno – wschodniej baszcie Mieszczańskiej. Dodatkowo pomiędzy basztą Katowską a Młyna Kieratowego znajdowała się niewielka, bezimienna baszta na rzucie czworoboku o wymiarach 7,3 x 4,6 metra i murach grubości 1,2 metra. Pierwotnie była ona otwarta od strony miasta, później zamknięta szachulcową ścianką. Pojawiająca się w źródłach pisanych baszta Złodziejska jak dotąd nie została zidentyfikowana.
W pierwszej połowie XV wieku obwarowania uzupełniono drugą, niższą linią muru obronnego, poprowadzonego w odległości około 15 metrów od głównego muru, ale tylko od strony północnej, zachodniej i częściowo południowej. Na południu zewnętrzny mur parchamu (międzymurza) łączył się z basztą Młynu Kieratowego skąd wybiegał w kierunku narożnika południowo – zachodniego, na północy zaś łączył się ponownie z kurtyną głównego muru w narożniku miasta. Zewnętrzny pierścień wzmocniony był około sześcioma basztami z których większość była bezimienna. Baszta cylindryczna została wzniesiona w narożniku północno – zachodnim tuż przed basztą Kleszą, obok niej po stronie północnej obwodu zbudowana została podkowiasta baszta Prochowa, trzy kolejne po stronie północnej były obłe, zaś jedna na południowym – zachodzie czworoboczna. Mur zewnętrzny został wzmocniony przedbramiami przy bramach usytuowanych od zachodu północy i wschodu.
Do miasta prowadziło pięć bram i dwie furty, z których trzy główne znajdowały się na przedłużeniu najważniejszych ulic wychodzących z narożników centralnie położonego rynku. Od zachodu wjeżdżało się bramą Wysoką (Górną), od północy bramą Mniszą i bramą Rybacką (w późniejszym okresie nazywaną Gwoździarską lub bramą Wodną), a od wschodu bramą Rzeźniczą (zwaną także Kotlarską) i Młyńską. Oprócz nich istniały jeszcze dwie furty po stronie południowej: Zamkowa i Kościelna. Bramy znajdowały się w czworobocznych wieżach z przejazdami w przyziemiu. Wyjątkiem była brama Rybacka składającą się najpewniej z podłużnego budynku bramnego flankowanego dwoma obłymi basztami.
Najbardziej reprezentacyjna była brama Wysoka, usytuowana w najwyżej położonym punkcie miasta. Została wzniesiona na planie czworoboku o wymiarach 9,3 x 9,6 metra o murach maksymalnej grubości 1,9 metra, miała wysokość około 18 metrów i przed sąsiednie kurtyny muru wystawała jedynie w niewielkiej części. Umieszczony w przyziemiu przejazd bramny posiadał 3,9 metra szerokości i 5,1 metra wysokości. Ponad ostrołucznie zamkniętym portalem oraz trzema niewielkimi oknami jej elewację czołową zdobiły wysokie blendy zakończone trzema szczycikami i sterczynami. W momencie wybudowania muru parchamu przedłużona została do niego szyją przedbramia, zaś pod koniec średniowiecza poprzedzona została kolejnym fragmentem przedbramia zbudowanym na fosie. Wyposażone było ono w most z częścią zwodzoną oraz flankowane od północy cylindryczną wieżą zwaną Węglarską.
Wschodnia brama Młyńska znajdowała się na końcu ulicy Długiej, w pobliżu miejskiego młyna, naprzeciwko mostu prowadzącego do Nowego Miasta braniewskiego. Wzniesiono ją na planie kwadratu o bokach długości 9 metrów, grubości murów od 1,4 do 1,9 metra i wysokości 18,3 metra. W przyziemiu mieściła przejazd bramny o szerokości 3,4 metra, wyżej zaś dwa piętra przykryte dwuspadowym dachem oraz zaopatrzone od wschodu i zachodu w wysokie gotyckie szczyty, które miały formę podobną do zastosowanej w bramie Wysokiej.
Stan obecny
Burzliwe dzieje Braniewa, a zwłaszcza prace rozbiórkowe z XIX wieku, przetrwała do dzisiaj baszta Młynu Kieratowego z głównej linii obwarowań, umieszczona w pobliżu bazyliki św. Katarzyny, oraz baszta Klesza wraz z częściowo zachowaną narożną basztą zewnętrzną w północno – zachodnim narożniku miasta. Zobaczyć też można zachowaną półcylindryczną basztę Prochową z zewnętrznego pasa murów miejskich po stronie północnej dawnego obwodu. Przetrwałe fragmenty muru obronnego choć stosunkowo liczne są jednak dziś znacznie obniżone w stosunku do stanu pierwotnego oraz znacznie przemurowane.
pokaż basztę Młyna Kieratowego na mapie
pokaż basztę Prochową na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czubiel L., Domagała T., Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur, Olsztyn 1969.
Jaroszek W., Dawne braniewskie obwarowania miejskie, Braniewo 2019.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.
Strona internetowa historiabraniewa.hekko.pl, Dawne braniewskie fortyfikacje miejskie.