Historia
Pierwsza wzmianka o Borysławicach w źródłach pisanych odnotowana została w 1244 roku. Wchodziły one wówczas w skład dóbr rycerza Boguszy z rodu Doliwów, który być może w pobliżu wsi posiadał obronno – mieszkalny gródek. Na początku lat 80-tych XIV wieku część miejscowych dóbr przeszła na ręce rodu Jastrzębców. Jeden z członków rodziny, Wojciech Jastrzębiec, kanclerz Królestwa Polskiego, biskup poznański, następnie krakowski, a ostatecznie arcybiskup gnieźnieński, wzniósł w Borysławicach około 1425 roku murowany zamek. Pierwsza wzmianka źródłowa o nim i zamkowej kaplicy odnotowana została już w 1426 roku.
Po śmierci Wojciecha Jastrzębca w 1436 roku zamek wraz resztą dóbr podzielony został między spadkobiercami, przy czym w trakcie spisywania umów w 1437 i 1439 roku odnotowano, iż był wyposażony w broń palną. Następcy biskupa z rodu Jastrzębców, a potem z rodziny Rusockich, prowadzili rozbudowy zamku w XV i na początku XVI wieku, powiększając głównie jego skromne możliwości obronne o zewnętrzny obwód murów i wieżę bramną, choć zapewne zmianie uległ też wówczas na późnogotycki wystrój wnętrz mieszkalnych.
Nowożytni właściciele Borysławic, od XVI wieku Gębiccy, a następnie Szczawińscy, nie zmienili już zasadniczo bryły zamku. Został on zniszczony w XVII wieku w latach wojen szwedzkich, ale jeszcze w XVIII stuleciu był przynajmniej częściowo zamieszkiwany, gdyż powstały wówczas liczne inwentarze (u schyłku XVII wieku kasztelan łęczycki Maciej Gębicki sprzedał miejscowe dobra z zamkiem Andrzejowi z Lubieńca Niemojewskiemu). Budowlę prawdopodobnie porzucono pod koniec XVIII stulecia lub na początku XIX wieku, po czym popadła ona w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiono na kępie pośród mokradeł w dolinie rzeki Rgilewki, która osłaniała go od północy i zachodu. Wpierw powstało regularne założenie na planie prostokąta o wymiarach 21,4 x 25 metrów, składające się z murów obronnych o grubości od 1,2 do 1,5 metra, dwóch domów ulokowanych naprzeciwko siebie i wzmocnionych narożnymi przyporami, dziedzińca między nimi oraz otworu bramnego od południowego – zachodu. W tej początkowej fazie zamek prezentował dość typowy dla Wielkopolski dwu-budynkowy schemat, spotykany w zamkach prywatnych i biskupich, np. w Sierakowie, czy w Łowiczu lub Gosławicach.
Oba domy prawdopodobnie były dwukondygnacyjne, jednotraktowe, o wymiarach 8 x 21,4 metra (zachodni) oraz 9,5 x 21,4 metra (wschodni). Każdy dzielił się w przyziemiu na dwa pomieszczenia przykryte kolebkami, dostępne z poziomu dziedzińca. Jedynie pomieszczenie zachodnie skrzydła wschodniego wyposażono w brukowaną pochylnię, co świadczyłoby o jego magazynowym przeznaczeniu. Ponadto w narożu południowym wschodniego budynku umieszczono wieloboczną wieżyczkę, dekorowaną w górnej części kolistymi blendami. W ścianie zachodniej skrzydła zachodniego znajdowały się dwubocznie zamknięte wnęki, budynek wyposażony był też w otwory strzeleckie. Elewacje zewnętrzne budynków dekorowane były w dolnych partiach ostrołucznymi, zdwojonymi arkadkami, opartymi na ceglanych wspornikach i tworzącymi fryz. W górnych partiach dekoracje tworzyły płaskie lizeny o sfazowanych narożach.
W drugiej, jeszcze XV-wiecznej fazie, zamek został otoczony zewnętrznym murem obwodowym o grubości około 1,4 metra, obejmującym obszar około 38 x 41 metrów, dzięki któremu powstało międzymurze o szerokości 7,7 metrów. W jego południowo – zachodniej części utworzono bramę osadzoną w niskim budynku bramnym, wzmocnionym dwoma przyporami usytuowanymi równolegle do siebie. Zarówno ściany bramy jak i mur obwodowy zwieńczone były krenelażem, przy czym sam przejazd bramny mógł być niezadaszony. W północno – zachodniej części wzniesiono budynek lub wieżę bramną, przecinającą parcham i wystającą poza linię nowego obwodu obronnego. Być może pełniła ona rolę latryny – danskeru.
W trzeciej fazie, pod koniec XV lub na początku XVI wieku, rozbudowano bramę dodając niskie przedbramie o bokach długości 9,1 metra i murach grubości 1,7 metra, wspartych od strony zewnętrznej dwoma ułożonymi pod skosem przyporami. Nad pierwotną bramą wzniesiono trójkondygnacyjną, czworoboczną wieżę o wymiarach 9,1 x 9,5 metra. Jej elewacje zewnętrzne udekorowane zostały ostrołucznymi blendami oraz ceglanym fryzem z ukośnie ułożonych cegieł na poziomie pierwszej kondygnacji (część ta jako jedyna wzniesiona została w wątku wendyjskim, wyższe piętra w układzie gotyckim). Wewnątrz kondygnacje pierwszą i trzecią przykryto kolebkami, a drugą sklepieniem krzyżowym, prawdopodobnie pokrytym polichromiami (być może była to kaplica). Oświetlenie wieży zapewniały odcinkowo zamknięte okna wykonane z piaskowcowych ościeży.
Stan obecny
Na skutek skrócenia biegu rzeki Rgilewki w połowie XX wieku i utworzenia jej nowego koryta zmienione zostało pierwotne otoczenie zamku. Otacza go dziś fosa, poszerzona w części południowo – zachodniej, gdzie utworzono staw rybny. Czytelny jest układ zrujnowanego zamku oraz widoczny z daleka wyniosły masyw ceglanej wieży bramnej wraz z przedbramiem. Zaniknął niestety zewnętrzny obwód murów obronnych. Zabytek jest w rękach prywatnych i otoczony nawodnioną fosą, co może utrudnić jego zwiedzanie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Kajzer L. Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa 2004.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.