Historia
Osada Bolesławiec po raz pierwszy pojawiła się w źródłach pisanych w 1266 roku. Dwa lata później książę Bolesław Pobożny założył gród czy też drewniano – ziemny zamek nazwany jego imieniem („Boleslawecz”), ponownie odnotowany jako „castrum” w 1277 roku. W 1335 roku król Kazimierz Wielki zawarł układ z Janem Luksemburskim w sprawie zburzenia bolesławieckiego zamku, ale przygraniczne położenie Bolesławca i zagrożenie ze strony znajdującego się pod wpływami czeskimi Śląska, spowodowały w późnych latach 30-tych XIV wieku, że król Kazimierz Wielki nakazał wznieść nowy ceglany zamek. Powstał on pośród nadrzecznych mokradeł, prawdopodobnie w innym miejscu niż dawne castrum Bolesława Pobożnego.
W 1370 roku zamek bolesławiecki wraz z innymi warowniami ziemi wieluńskiej stał się w drodze zastawu własnością księcia Władysława Opolczyka, który otrzymał go od Ludwika Węgierskiego. Zapewne wkrótce potem został znacznie rozbudowany, gdyż w 1397 roku nazwano go „novum castrum”. Podczas wojny Władysława Jagiełły z Opolczykiem w latach 1391 – 1401, początkowe próby zdobycia zamku były nieskuteczne, i to pomimo zastosowania przez oblegających bombardy. Król przejął Bolesławiec dopiero w 1401 roku po śmierci Opolczyka, w wyniku negocjacji z wdową po księciu i jego bratankami. Odtąd stał się siedzibą starostwa.
Będąc od XV wieku pod zarządem tenutariuszy, aż do 1615 roku na zamku podejmowano jedynie drobne prace budowlane, głównie remonty. Pomimo tego od drugiej połowy XVI wieku stan zabudowań stale się pogarszał. Dopiero prace z 1615 roku wiązane z działalnością starosty Jana Sasina Karaśnickiego, a następnie remonty z lat 1615-1645 Kacpra Denhoffa doprowadziły do przekształcenia zamku w wygodniejszą, nowożytną rezydencję. W 1704 roku zamek został wysadzony przez wojska szwedzkie i służył odtąd jako darmowy kamieniołom dla okolicznej ludności.
Architektura
Zamek wzniesiono na naturalnym, ale sztucznie podwyższonym do około 6,5 metrów wzniesieniu, położonym pośród łąk i mokradeł w pobliżu brzegu rzeki Prosny, która ochraniała go od zachodu. Zbudowany został na wysokich fundamentach z kamieni eratycznych, a górne partie zbudowano z cegieł, zespolonych zaprawą wapienno-piaskową.
Początkowo zamek był prostym założeniem składającym się z murów obwodowych o kształcie zbliżonym do owalu (44 x 66 metrów) ze ściętą częścią północną. Mur poprowadzono aż 23 krótkimi, prostymi odcinkami, mającymi łącznie około 170 metrów długości. Jego grubość dochodziła do 2,4 metra, a wysokość osiągała ponad 7 metrów. Na poziomie około 5 metrów ponad fundamentem znajdował się chodnik obrońców, zabezpieczony krenelażem z merlonami ustawionymi w odstępach pozostawiających prześwity o długości 0,7-0,8 metra. Czworoboczny budynek bramny wysunięto w całości poza pierścień obwarowań w południowej części zamku. Mierzył 6,5×7,5 metra i mieścił szeroki na 2,5 metra przejazd bramny zamykany zwodzonym mostem przerzucanym ponad przekopem. Wewnętrzna zabudowa pierwotnie była w całości konstrukcji drewnianej, usytuowana w zachodniej części dziedzińca.
W końcu XIV wieku z inicjatywy Władysława Opolczyka dokonano rozbudowy, wznosząc ośmioboczną wieżę główną i dostawiając do wschodniej części obwodu muru dwa budynki. Południowy posiadał wymiary 10,5 x 14 metrów, był jednoprzestrzenną i jedno kondygnacyjną, ale podpiwniczoną budowlą o charakterze książęcej auli. Drugi budynek mierzący 6,6×21,6 metra planowany był jako mieszkalny, lecz nie został nigdy ukończony, a zniszczeniu uległ w trakcie oblężenia z końca XIV wieku. W okresie tym podwyższono także mury obwodowe oraz budynek bramny i dostawiono latrynę między nowo wzniesione budynki.
Ośmioboczna wieża posiadała ponad 22 metry wysokości, 8 metrów średnicy i boki długości 4,2 metra. Usytuowana była w głębi dziedzińca, po przeciwległej stronie bramy, jako dodatkowe ubezpieczenie i ostateczny punkt obrony. Zbudowano ją na prawie 4 metrowym fundamencie z kamieni narzutowych łączonych wapienną zaprawą, a w partii naziemnej z cegły, oczywiście także łączonej zaprawą. Pierwotne, jedyne wejście do niej znajdowało się na wysokości korony murów obwodowych, na poziomie trzeciej kondygnacji. Wewnątrz w przyziemiu zastosowano kopulaste sklepienie, natomiast wyższe kondygnacje rozdzielały drewniane stropy. Komunikację pionową zapewniała klatka schodowa w grubości muru umieszczona pomiędzy trzecią i czwartą kondygnacją, zaś pomiędzy niższymi używano drewnianych schodów lub drabin.
Przebudowy zamku z XV-XVI wieku nie wprowadziły znaczących zmian, powstał jedynie znany z przekazów źródłowych dwukondygnacyjny budynek mieszkalny między domami Opolczyka, choć nie wykluczone, iż był on przekształconym budynkiem z końca XIV stulecia. Z tego czasu pochodzić również mogła sąsiadująca z nim drewniana kuchnia, oraz wspominana w dokumentach drewniana stajnia w północno – wschodniej części dziedzińca.
W XV wieku rozwinęło się również w sąsiedztwie zamku nieduże podzamcze. Wznosiło się ono na piaszczystej łasze w dolinie Prosny na południe od oddalonego o około 30 metrów zamku. Jego zabudowa była wyłącznie drewniana, pod koniec średniowiecza mieściła się tam łaźnia, browar oraz domostwa służby. Przygródek otoczony był parkanem wzmocnionym drewnianymi basztami i przekopem, a przez rzekę prowadził na podzamcze drewniany most. Baszt było sześć, siódma pojawiła się dopiero pod koniec XVI wieku i związana była zapewne z bramą. Były to budowle niewielkie, kryte gontem, zadaszone.
Stan obecny
Głównym elementem zamku który przetrwał do dnia dzisiejszego prawie w całości jest wielka, ośmioboczna wieża – stołp. Zarówno w przyziemiu jak i na piętrze zachowały się otwory wejściowe, choć dolny został przebity w czasach nowożytnych. Widoczne są również fragmenty murów obwodowych. Wstęp na teren ruin wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Poklewski-Koziełł T., Średniowieczne zamki między Prosną i Pilicą, Łódź 1992.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.