Historia
Bolesławiec (Boleslauez, Bunzlau) pojawił się w źródłach pisanych w 1202 roku, jako książęcy gród kasztelański będący następcą plemiennego grodu Bobrzan z X wieku. Ufundowany został prawdopodobnie przez księcia Bolesława I Wysokiego, który przeniósł starą plemienną siedzibę nieco bardziej na południe. Dogodne położenie przy ważnej drodze handlowej z Krakowa przez Wrocław, Legnicę do Zgorzelca i dalej na zachód spowodowało intensywny rozwój i nadanie praw miejskich Bolesławcowi przez księcia Bolesława Rogatkę przed 1251 rokiem. Zapewne wówczas osadę która wyrosła w pobliżu grodu kasztelańskiego umocniono obwarowaniami drewniano – ziemnymi. Wznieść je mięli mieszczanie przy wydatnej pomocy finansowej miejscowej gminy żydowskiej.
Murowane obwarowania miejskie w Bolesławcu wzniesiono na miejscu starszych w pierwszej połowie XIV wieku. Nie wiadomo kiedy dokładnie zbudowany został połączony z nimi zamek, musiało to jednak nastąpić przed 1353 rokiem, kiedy to został poświadczony pośród warowni księstwa świdnicko – jaworskiego. Tradycja przypisująca budowę zamku księciu Bolkowi I świdnickiemu opierała się tylko na przekonaniach o jego fortyfikacyjnych ambicjach, a nie twardych dowodach.
Po śmierci Bolka II odziedziczony przez księżną Anne, Bolesławiec jako lenno przeszedł w ręce prywatne. Jego posiadaczom przysługiwały między innymi dochody z ceł, młyn oraz wpływy z urzędu sędziego dworskiego okręgu (weichbildu) bolesławieckiego. Pierwszym właścicielem był królewski podkomorzy Nitschke von Kyttewiltz, a potem Heinrich von Kethelicz od którego dobra zamkowe odkupiła księżna Agnieszka i przekazała w 1374 roku Clericusowi Bolczowi. Po nim kolejni właściciele często się zmieniali, dopiero gdy w 1410 roku Hannos von Redern sprzedał Bolesławiec Kunzowi von Raussendorf, spadkobiercy tego ostatniego dzierżyli lenno aż do schyłku XV wieku.
Obwarowania Bolesławca nie były wystarczającym zabezpieczeniem m.in. przed husytami. Dlatego w 1430 roku Bolesławiec zawarł porozumienie z Lwówkiem o udzielaniu sobie wzajemnej pomocy w razie napaści, wzorując się na łużyckim związku zrzeszającym od połowy XIV wieku Sześć Miast. Umowa ta była niezależna od zawartego wcześniej w 1398 roku związku wojskowego 14 miast śląskich, do którego należał także Bolesławiec. Dodatkowo w 1433 roku pogłębiono i zmodernizowano fosy miejskie, a w latach 1479 – 1480 przystąpiono do budowy drugiego obwodu muru z regularnie rozstawionymi basztami i fosą.
W 1529 roku groźba wojny z Turcją stała się przyczyną dla której wyremontowano obwarowania i wyburzono zabudowania wraz z kościołem przed bramą Mikołajską. Kolejne remonty odnotowane zostały w latach 1643, 1660, 1681, 1724 i 1729, jednak wówczas już ich znaczenie militarne spadło, co uwidoczniło się np. częstym wynajmowaniem baszt mieszczanom na magazyny i zabudowywaniem fragmentów murów budowlami nieobronnymi. Zamek bolesławiecki w 1594 roku został przejęty przez władze miasta, lecz już w 1642 roku zniszczył go pożar, a całkowitej rozbiórki dokonali okupanci szwedzcy. Podobnie jak zamek, tak i część miejskich obwarowań została rozebrana w XIX wieku przez wojska napoleońskie.
Architektura
Obwarowania Bolesławca w swej najbardziej rozwiniętej postaci składały się z podwójnego pierścienia murów obronnych zbliżonych w planie do owalu. Starszy wewnętrzny pierścień z pierwszej połowy XIV wieku wzmocniony był dość regularnie rozstawionymi czworobocznymi basztami wykuszowymi, początkowo otwartymi od strony miasta. Młodszy, zewnętrzny pierścień z XV wieku był niższy, a jego mur wzmacniały baszty półokrągłe, przystosowane do użycia broni palnej. Na zewnątrz dodatkową ochronę zapewniała nawodniona fosa oraz otaczające miasto od południa stawy, zasilane wodą z pobliskiego źródła i ze Złotego Strumienia.
Droga do miasta wiodła przez trzy bramy: Górną, Dolną i Mikołajską. Bramy budowane były na planie prostokąta lub kwadratu ze sklepionymi przejazdami bramnymi i być może mniejszymi furtami dla pieszych. Ponad nimi znajdowały się pomieszczenia dla straży, która zobowiązana była do zamykania wrót o określonych godzinach, a także w dni targowe, w celu utrudnienia ruchu złodziejom i oszustom. Ważniejszymi były umieszczone przy głównym trakcie bramy Górna i Dolna, bogaciej wyposażone w detale kamieniarskie, szczególnie w grupy rzeźb o tematyce religijnej. Prawdopodobnie w XV wieku zostały one przedłużone szyjami, celem połączenia z zewnętrznym obwodem murów.
Zamek wysunięty był przed obwód fortyfikacji miejskich, na niewielkim wzniesieniu w południowo – zachodniej części miasta i tworzył z nimi wspólny system obronny. Cypel zamkowy z trzech stron osłaniały stawy, przy czym największy oblewał zamek od południa i wschodu, a drugi od północy. Od miasta zamek oddzielał przekop, w początkach XVI wieku zastąpiony wzniesionym przez mieszczan murem i fosą.
Zamek rozplanowano na rzucie prostokąta. Posiadał on trzy skrzydła, wszystkie w układzie jednotraktowym, z dużą czworoboczną wieżą od północnego – wschodu. Najdłuższe skrzydło tworzył budynek południowo – wschodni z ryzalitową, półkolistą wieżą pośrodku, usytuowaną od strony przedpola. Pozostałe dwa skrzydła były krótkie, sąsiadowały z dłuższym od północnego – wschodu (od strony miasta) i południowego – zachodu. Krótsze skrzydło zewnętrzne (dalsze od miasta) zaopatrzone było w furtę skierowaną w przedpole, poza obwarowania, przechodzącą przez parcham który opinał zamek od północnego – zachodu i południowego – zachodu. Zewnętrzny mur parchamu w narożnikach wzmacniały dwie zaoblone basteje.
Stan obecny
Najlepiej zachowane fragmenty obwarowań miejskich można obecnie obejrzeć przy ul. Mickiewicza, Kubika, czy al. Partyzantów. Zachowała się także baszta, w której mieści się siedziba Bolesławieckiego Towarzystwa Fotograficznego. Zamek bolesławiecki w zasadzie nie przetrwał do czasów współczesnych. Widoczny jest jedynie mur południowo – zachodniego skrzydła z częściowo przetrwałym bastejowym ryzalitem. Ponadto północno – wschodnią ścianę nowożytnego budynku plebani tworzy dawny mur oddzielający zamek od miasta, a ściana kościoła biegnie w miejscu wewnętrznego muru zamkowego. Mur oporowy jest natomiast zachowaną częścią zewnętrznego muru zamku (muru parchamu).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bachmiński J., Bolesławiec, Warszawa 1970.
Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach. Tom II, księstwo jaworskie, Wrocław 2009.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.