Historia
Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja wzniesiony został na miejscu w którym w XIII wieku stał drewniany kościół św. Doroty, a około 1261 roku zbudowano gotycki kościół, zniszczony podczas wojen husyckich w 1429 roku. W latach 1290 – 1298 miała mieć miejsce przebudowa kościoła, nie ma jednak pewności czy informacja ta dotyczyła św. Doroty, czy św. Mikołaja.
Wkrótce po zniszczeniach spowodowanych przez husytów przystąpiono do odbudowy spalonej świątyni, a właściwie wznoszenia nowego kościoła. Wysiłki te poparł w 1442 roku biskup wrocławski Konrad, udzielając odpustu dla każdego kto wspomoże budowę. Z niewiadomych przyczyn, na bliżej nieokreślonym etapie prac nastąpiła jednak przerwa, po której budowę wznowiono w latach 1482-1492, prawdopodobnie przy udziale sasko – łużyckiej strzechy budowlanej.
Wkrótce po zakończeniu budowy kościół przeszedł na własność protestantów, w rękach których pozostawał od 1524 do 1640 roku. W okresie tym nie zaszły żadne zasadnicze zmiany w wyglądzie budynku, przepruto jedynie trzy nowe okna w prezbiterium, wykonano nowy hełm i parapet na wieży oraz schody na chór. Prawdopodobnie zmienił się także wystrój wnętrza kościoła w związku z nowymi wymaganiami odmiennej liturgii.
W czasie wojny 30-letniej w 1642 roku kościół wraz z całym miastem spłonął. Do odbudowy przystąpiono w 1655 roku, jednak prace te przebiegały powolnie, prawdopodobnie z tego powodu, iż większość mieszkańców pozostała protestantami, a kościół powrócił w ręce katolików. Ponowne zasklepienie korpusu nawowego nastąpiło dopiero w drugiej połowie XVII wieku, w trakcie prac tych oraz w pierwszej połowie XVIII stulecia gruntownie przekształcono także całe wnętrze kościoła w stylu barokowym. Kolejną modernizację budynek przeszedł w XIX wieku, kiedy to między innymi założono nowy, neogotycki hełm wieży.
Architektura
Kościół zbudowany został we wschodniej części starego miasta z kamienia łamanego oraz z ciosów w narożach. Otrzymał formę trzynawowej pseudobazyliki z dwunawowym prezbiterium zamkniętym od wschodu pięciobocznie. Być może prezbiterium początkowo planowane było jako trójnawowe, a usytuowana po jego północnej stronie zakrystia w czasie długiego okresu budowy kościoła pełniła rolę tymczasowej świątyni dla mieszkańców Bolesławca. Przypuszczać można, iż na zakończenie prac chciano przebudować ją i nadać formę podobną do nawy południowej, by nadać bryle prezbiterium symetryczności, lecz ostatecznie zamierzenia tego nie przeprowadzono, pozostawiając od północy dwukondygnacyjną zakrystię. Po stronie północno – zachodniej korpusu usytuowano kwadratową w przyziemiu, a ośmioboczną na czwartej kondygnacji wieżę.
Cechą charakterystyczną kościoła stało się przykrycie całej jego bryły (za wyjątkiem wieży) jednym dachem dwuspadowym. Wskazywałoby to na saską strzechę budowlaną, podobnie jak wklęsłe nakrycia przypór prezbiterium, czy umieszczone w oknach maswerki, szczególnie forma okna dwudzielnego z rozwidlającym się laskowaniem. Kolejnym charakterystycznym elementem było dostawienie korpusu nawowego pod lekkim ukosem w stosunku do prezbiterium, co z kolei doprowadziło do tego, iż nawa południowa po stronie wschodniej utworzona została lekko węższa niż po stronie zachodniej. Również główny zachodni portal wejściowy nie został umieszczony symetrycznie, lecz został przesunięty ku północy, przez co po wejściu do wnętrza cała architektura stała się dostrzegalna pod pewnym kątem (południowy rząd filarów zdaje się szerszy niż północny, łuk tęczowy zdaje się przesunięty w prawo). Niesymetryczności tych nie da się wytłumaczyć kwestiami geologicznymi, ani topograficznymi, jedynie przerwą w pracach budowlanych lub efektem zamierzonym, acz nietypowym.
Na początku XVI wieku od południa do korpusu nawowego przystawiono cztery boczne kaplice wraz z wyłonioną przez nie otwartą kruchtą (zasklepioną, z ostrołuczną arkadą) mieszczącą ostrołukowy, profilowany portal zwieńczony łukiem wspartym na rzeźbionych konsolach, zdobionym na całej długości żabkami i spiętym masywnym kwiatonem. Jego uzupełnieniem stały się boczne wnęki ze wspornikami, zwieńczone wysokimi i kunsztownie opracowanymi kamiennymi baldachimami, w których pierwotnie z pewnością mieściły się rzeźby. Podobny portal umieszczony został w fasadzie zachodniej pod ceglanym szczytem o formie udekorowanej sterczynami siatki. Trzecie wejście do korpusu nawowego z późnogotyckim ostrołukowym portalem o krzyżujących się laskach, także powstało na początku XVI wieku.
Okna kościoła zostały obustronnie rozglifione, rozmieszczone symetrycznie pomiędzy przyporami. Utworzono otwory ostrołucznie zamknięte, dwudzielne i trójdzielne, a od zachodu największe z czwórdzielnym maswerkiem. W wieżyczkach schodowych zastosowano otwory prostokątne, półkoliste, koliste, a nawet o rysunku rybiego pęcherza. Elewacje zewnętrzne opięto cokołem, gzymsami cokołowymi i kapnikowymi. Gzyms wieńczący oprofilowano, zdobiąc płaskorzeźbionymi motywami zoomorficznymi. Ponadto na przyporze północno – wschodniej prezbiterium umieszczono płaskorzeźbionego orła. Od strony fasady główną dekoracją uczyniono trójkątny szczyt z ukośną ceglaną kratownicą i sterczynami, nietypowo powiązanymi daszkami z krawędzią szczytu.
Wnętrze korpusu nawowego i prezbiterium przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi o prostokątnych przęsłach w nawie głównej i kwadratowych (lub zbliżonych do kwadratu) w nawach bocznych. W południowo – zachodniej kaplicy św. Krzyża zastosowano sklepienie z ośmiopromiennym żebrowaniem spiętym zwornikiem w kształcie tarczy herbowej z datą 1517. Wejście do kaplicy umieszczono w podchórzu organowym wyróżnionym szczególnie dekoracyjnym, nisko założonym sklepieniem wybudowanym w 1521 roku. Zastosowano tam smukłe żebra wtapiające się w płaszczyzny bocznych ścian, których tępo ucięte końce przecinają się w punktach stycznych, wzbogacając układ gwiaździsty dodatkowym motywem.
Piętro aneksu zakrystii otwarto ku zachodowi i południowi arkadami, z których zachodnią ozdobiono laskowaniem skrzyżowanym w kluczu. Arkadami do wnętrza kościoła otwarto także kaplicę w przyziemiu wieży oraz kaplice przy nawie południowej. Komunikację pionową w kościele zapewniały spiralne klatki schodowe. Jedną umieszczono w zamknięciu prezbiterium, między nawą główna a południową, drugą w południowo – zachodnim narożniku zakrystii, trzecią zaś przy południowej ścianie wieży. Arkadę tęczy łączącą prezbiterium z nawą główną sfazowano.
Stan obecny
Kościół zachował układ przestrzenny i bryłę uzyskane na skutek długiego procesu budowy w okresie późnego gotyku. Od strony zewnętrznej najbardziej rzucającą się w oczy zmianą nowożytną jest neogotycki hełm wieży. Wewnątrz nowożytne są sklepienia korpusu nawowego, odbudowane w XVII wieku. W trakcie licznych renowacji odnowione zostały detale architektoniczne i elewacje, zwłaszcza maswerki okienne, gzymsy, czy ościerza otworów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Bachmiński J., Bolesławiec, Warszawa 1970.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.