Historia
Kościół Wszystkich Świętych w Bojszowie, wsi wzmiankowanej już w 1263 roku, pojawił się po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1447 roku, w wykazie świętopietrza archidiakona opolskiego. Jednak badania dendrologiczne wskazały, że późnogotycki kościół zbudowany został w 1506 roku, w 1509 roku powiększono go o zakrystię, a w 1545 roku dobudowano wieżę. Prawdopodobnie wzniesiony został z fundacji rodziny Ozorowskich, miejscowych dziedziców.
Około połowy XVI wieku kościół Wszystkich Świętych przejęty został przez protestantów, którzy użytkowali go do początku XVII stulecia. W okresie tym lub najdalej w drugiej połowie XVII wieku budowlę otoczono sobotami. Około 1598 roku ubogą parafię w Bojszowie połączono z Łączą. W czasie wizytacji z 1679 roku oba kościoły należały już jednak do katolickiej parafii w Rachowicach. Wówczas też w protokole wizytacyjnym zapisano, że kościół w Bojszowie „został zbudowany przed 200 laty, z drewna, na mokrym terenie”.
Naprawy kościoła prowadzono w 1757 roku i w 1787 roku, kiedy to wymieniono więźbę dachową nawy i prezbiterium, przekształcono i przebito nowe otwory okienne oraz wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę. Następnie w drugiej połowie XIX wieku wzniesiono nową konstrukcję dźwigającą dzwon oraz nowy chór muzyczny. Wymieniono też w kościele strop, co spowodowało zniszczenie starszej polichromii patronowej. W 1947 roku wzniesiono aneks przy wieży, a w 1965 roku wykonano nowe malowidła wnętrza.
Architektura
Kościół wzniesiono w konstrukcji zrębowej, jako budowlę orientowaną względem stron świata, z korpusem nawowym i prezbiterium usytuowanym dłuższymi bokami na linii wschód – zachód. Ściany obwodowe utworzono z ułożonych poziomo wieńców, montowanych z łączonych w narożach bez ostatków bierwion, w dolnej części ciosanych a od wewnątrz gładzonych. Nawę utworzono na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 9,1 x 9,3 metra. Od strony wschodniej ustawiono przy niej trójbocznie zamknięte, węższe i niższe prezbiterium z prostokątną zakrystią na północy, natomiast od zachodu dobudowano wieżę z kruchtą w przyziemiu. Prezbiterium uzyskało wymiary 6,2 x 6,5 metra, wieża natomiast 6,1 x 5,8 metra.
Wieża wzniesiona została w konstrukcji słupowej, typowej dla drewnianych konstrukcji o dużych wysokościach. Jej pochylone ku środkowi ściany zostały wzmocnione licznymi zastrzałami i od zewnątrz oszalowane deskami. W górnej konsygnacji wieża uzyskała podwieszoną izbicę ze stożkowym, ośmiobocznym hełmem, przeznaczoną do umieszczenia dzwonów, zawieszanych na specjalnej, drewnianej konstrukcji. Co ciekawe wieża nie została przystawiona bezpośrednio do nawy, ale pomimo połączenia przejściem pozostawiono pomiędzy nimi prześwit.
Nieco późniejsza od korpusu zakrystia nie została utworzona z wysuniętych bierwion wschodniej ściany nawy, jak praktykowano w budowlach powstających równocześnie, ale jej zrąb z jednej strony osadzono na ścianie prezbiterium, z drugiej zaś połączono z nim na łątkę (pionowy słup w ścianie z wyżłobionymi bocznymi rowkami, do których wsuwano zaciosane bierwiona). Zakrystia prawdopodobnie nakryta była przedłużoną połacią dachu prezbiterium, nie miała własnej konstrukcji dachu. Jej oświetlenie zapewniało maleńkie okno wycięte w ścianie wschodniej.
Wysoki, stromy, dwuspadowy dach nawy i prezbiterium pokryty został gontem. Nie wiadomo czy obie części w średniowieczu uzyskały osobne kalenice z prezbiterialną założoną nieco niżej (jak w Poniszowicach), czy kalenice o jednakowej wysokości (jak w Księżym Lesie). Więźba dachowa mogła być rozwiązana na różne sposoby: jętkowa nad nawą i prezbiterium, storczykowa nad nawą i prezbiterium, lub storczykowa nad nawą i jętkowa z drewnianą kolebką nad prezbiterium. Optycznie bryła kościoła uległa spłaszczeniu po wybudowaniu sobót, ale nie wiadomo czy jakiekolwiek podcienia istniały już pod koniec średniowiecza.
Wejście do nawy wiodło od zachodu portalem zwieńczonym w ośli grzbiet. Wykonany został on niezbyt wprawną ręką z kręgu ciesielstwa ludowego, podobnie jak portal dwuramienny, który połączył prezbiterium z zakrystią. Wnętrze nawy zapewne przykryto płaskim stropem, być może osadzonym na tym samym poziomie co w prezbiterium, o ile tego ostatniego nie nakrywała drewniana kolebka. Nawę i prezbiterium połączono prostokątnym otworem tęczy z belką tęczową. Ta ostatnia oprócz funkcji związanych z kultem, miała za zadanie wzmacniać i usztywniać konstrukcję kościoła w newralgicznym miejscu połączenia nawy i prezbiterium.
Stan obecny
Kościół w Bojszowie jest dziś jednym z najstarszych i najcenniejszych drewnianych zabytków architektury sakralnej na Śląsku. Zachował pierwotny układ przestrzenny z początku XVI wieku, powiększony został jedynie o otaczające nawę, prezbiterium i zakrystię podcienia (soboty) oraz kruchtę południową. Nowożytna jest również wymieniona w XVIII wieku więźba dachowa z wieżyczką na kalenicy i XIX-wieczne stropy w nawie oraz prezbiterium. Nie zachował się pierwotny chór, wymieniony w XIX wieku po zakupieniu organów, ponadto przekształcone zostały okna południowe i wschodnie, w zakrystii wycięto zewnętrzne wejście, a od północy w nawie przebito całkiem nowe otwory okienne. Wzmacniające ściany lisice zapewne dodano w XVIII stuleciu.
Do późnogotyckich detali architektonicznych i elementów wystroju należą portale z XVI wieku (z kruchty podwieżowej do nawy, z prezbiterium do zakrystii), a także XVI-wieczna, dębowa kropielnica. Oryginalne są oboknia we wschodniej ścianie prezbiterium oraz w południowej ścianie nawy, choć obie są częściowo zniszczone i przysłonięte przez nowsze. Warto zwrócić uwagę na średniowieczną zakrystię, jedną z nielicznych drewnianych zachowanych z okresu średniowiecza, a także wieżę, mającą kształt charakterystyczny dla najstarszych zabytków tej grupy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Górecki P., Parafie i kościoły diecezji gliwickiej, Gliwice-Opole 2017.
Kubik J., Kościoły drewniane na Śląsku, Gliwice 2018.
Pilch J, Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Ruszczyk G., Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI wieku (Bojszów, Gliwice, Księży Las, Łaziska, Łącza, Poniszowice), Warszawa 2012.