Historia
Według relacji kronikarza Jana Długosza zamek murowany wzniósł na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci XIV wieku biskup krakowski Florian z Mokrska („Hic in oppido Bodzenczin castrum muro…”). Być może wcześniej, zaraz po lokacji miasta w 1355 roku, pierwsze zabudowania drewniane wzniósł jeszcze biskup Bodzęta (Bodzanta), lecz usunięto je w trakcie budowy zamku murowanego, który stał się obronną rezydencja i ośrodkiem administracyjnym dóbr biskupich. Pierwsza wzmianka źródłowa o zamku pojawiła się w 1408 roku kiedy to odnotowany został starosta bodzentyński oraz w 1410 roku, gdy na dworze biskupim przebywać miał król Władysław Jagiełło.
W kolejnych wiekach z inicjatywy biskupów krakowskich (Zbigniewa Oleśnickiego około połowy XV wieku i Fryderyka Jagiellończyka na przełomie XV i XVI stulecia) prowadzono liczne późnośredniowieczne rozbudowy i modernizacje zamku. Części z nich mógł wymusić pożar z 1413 roku, który uszkodził budowlę, a zwłaszcza jej elementy drewniane. Ich remont wykonać miał w 1420 roku znany z dokumentów cieśla o imieniu Franek. W 1572 roku Franciszek Krasiński rozpoczął przebudowę renesansową, którą ukończył pod koniec XVI wieku biskup Piotr Myszkowski.
Znaczenie zamku zaczęło maleć po 1642 roku, od momentu ukończenia budowy, na polecenie biskupa Jakuba Zadzika, nowego pałacu biskupów w Kielcach. Jeszcze jednak w latach 1657-1691 dokonano przekształceń barokowych, w wyniku których zamek zyskał charakter wygodnej rezydencji pałacowej pozbawionej cech obronnych. Kres świetności przyniósł rok 1797, gdy zamek przejęty został przez władze austriackie, które przekształciły go w spichlerz i szpital wojskowy. Od 1815 roku dawny zamek zaczął popadać w ruinę.
Architektura
Zamek został wzniesiony w zachodniej części ufortyfikowanego miasta, na stromym i wysokim brzegu rzeki Psarki. W najwyższym punkcie terenu, w północno – zachodnim narożniku usytuowane były zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne, a nieco niżej, po stronie południowej podzamcze zwane przygródkiem. Obie części połączone były z obwarowaniami miasta stykającymi się z narożnikiem północno – wschodnim zamku i południowo – zachodnim podzamcza.
Prawdopodobnie najwcześniejszym elementem zamku była kamienna, czworoboczna wieża o wymiarach 10,5 x 10,5 metra, po stronie wschodniej sąsiadująca z jednokondygnacyjnym budynkiem o wysokości 4,5 metra. W pierwszej połowie XV wieku budynek ten przekształcono w jednotraktowy, piętrowy i podpiwniczony dom mieszkalny, połączony schodami przy murze północnym z wieżą. Przypuszczalnie po jego południowej stronie funkcjonował nieduży dziedziniec, wytyczony przez mur obwodowy połączony z miejskimi murami obronnymi. Budynek mieszkalny usytuowany był jednym z boków przy północnej kurtynie tegoż muru. Wjazd na zamkowy dziedziniec prowadził od strony podzamcza po stronie południowej, oddzielonego przekopem o szerokości około 20 metrów i głębokości 3 metrów.
Zapewne jeszcze w XV wieku obwarowano południowe podzamcze, otaczając je własnym murem obronnym z czterema lub pięcioma niewielkimi, prostokątnymi basztami. Dwie znajdowały się w linii muru zachodniego, dwie w narożach północno – wschodnim i południowo – zachodnim, a kolejna być może w sąsiedztwie bramy. Wjazd na obszerny majdan znajdował się od wschodu, od strony miasta. W tej samej fazie rozbudowy, pomiędzy narożnikiem budynku mieszkalnego a północną częścią murów miejskich, wzniesiono nowy odcinek muru wydzielający teren na ogród zamkowy.
Na przełomie XV i XVI wieku wzniesiono nowy, okazały budynek mieszkalny (tzw. dom wielki) przylegający pod kątem prostym do starszego budynku od strony południowej, a zarazem wypełniający wschodnią część dziedzińca. Była to budowla dwupiętrowa, podpiwniczona (łącznie czterokondygnacyjna) o wymiarach 14×38 metrów, wyposażona w dwie wieżyczki w narożach od strony zachodniej, ustawione pod kątem 45°, pierwotnie mieszczące schody i latryny. Po przeciwnej, wschodniej stronie znajdował się drewniany ganek. Dwie podsklepione komory piwnicy oraz trójdzielny parter pełniły funkcje gospodarcze, pierwsze piętro mieszkalne, a najwyższe z dużą aulą reprezentacyjne. Komunikację zapewniały schody w sieni, zaś między izbami drewniany ganek od strony wschodniej. Główne wejście zapewne wiodło od strony dziedzińca, czyli od zachodu.
W pierwszych latach XVI wieku do budynku od strony wschodniej dostawiono późnogotycki ryzalit z wykuszem, mieszczący na drugim piętrze kaplicę zamkową. Ryzalit opierał się na fundamencie ganku z przyporą oraz na dwóch murach (południowym i zachodnim), wstawionych między fundamentem ganku a elewację. Lico ryzalitu starannie opracowano ciosami z piaskowca kunowskiego, ukośnym cokołem i masywną służką poniżej wykusza.
Stan obecny
Do czasów obecnych zachowały się fragmenty wszystkich trzech skrzydeł budynku mieszkalnego zamku (w tym dwóch pochodzących z okresu średniowiecza ale gruntownie przebudowanych i jednego nowożytnego), z których w najlepszym stanie znajduje się najmłodsze skrzydło południowe. Niestety pośród manierystyczno-barokowej zabudowy ciężko znaleźć elementy pierwotnego, średniowiecznego założenia. Widoczny jest fragment muru oddzielającego zamek od miasta, ale pochodzi on z okresu nowożytnej rozbudowy. Po jego wschodniej stronie obejrzeć można gotycki kościół św. Stanisława, natomiast na południowym – wschodzie znajduje się fragment zachowanego średniowiecznego miejskiego muru obronnego. Zamek udostępniony jest do zwiedzania przez cały rok.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowska M., Bodzentyn – miasto i jego architektura w dziejach i w krajobrazie [w:] Dziedzictwo kulturowe Bodzentyna, Kielce 2021.
Brykowska M., Zamek biskupów krakowskich w Bodzentynie. Przemiany zespołu i architektury w okresie XIV-XVIII wieku [w:] Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 1997.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.