Historia
Pierwsza drewniana budowla obronna na miejscu zamku bierzgłowskiego (niem. Birglau) powstała w 1242 roku. Te najstarsze umocnienia częściowo zniszczył najazd litewski z 1263 roku pod wodzą Trojnata, który przetrwała jedynie niezidentyfikowana, być może murowana wieża. Budowa nowej, murowanej siedziby krzyżackiej nastąpiła po 1260 lub 1270 roku, za czasów komtura Arnolda von Kropf. Do około 1280 roku wzniesione zostały mury obwodowe zamku górnego oraz skrzydło północne. Był to więc skromny zamek w porównaniu do późniejszych założeń krzyżackich, ponieważ w drugiej i trzeciej ćwierci XIII wieku w Prusach nie było możliwości rozwoju monumentalnej architektury murowanej. Wpływał na to brak lokalnej tradycji murarskiej i specjalistów (budowniczych, architektów, murarzy), a ponadto niemal ciągłe działania wojenne oraz brak odpowiednio rozwiniętej gospodarki i związanych z nią dochodów.
Prace budowlane związane z powiększaniem zamku miały miejsce etapami od końca XIII wieku do początku XIV stulecia i następnie w drugiej ćwierci XIV wieku, kiedy to utworzono parcham zamku górnego. W 1368 roku o Bierzgłowie wspomniano przy okazji podarowania relikwii świętych Witalisa i Pankracego z kaplicy zamkowej dla krzyżackiego księdza z Hitzkirch w Alzacji. W 1410 roku zamek, a co najmniej jego podzamcze, spustoszone zostały przez rycerstwo ziemi chełmińskiej. Być może wydarzenia te wpłynęły na decyzję o degradacji rangi budowli, która w 1415 roku utraciła funkcję komturstwa, przekształcając się z siedziby konwentu w miejsce urzędowania prokuratora krzyżackiego („Ouch wart in desim jare der kompthur von Birgelow des amptes dirlosin”).
W pierwszym roku polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej, siły Związku Pruskiego zdobyły zamek bierzgłowski i z rozkazu króla polskiego przeprowadziły jego częściową rozbiórkę. Po wojnie Bierzgłowo znalazło się w rękach polskich. Mimo częściowego zniszczenia zamek nadal był użytkowany przez radców toruńskich, ale jego pomieszczenia w 1520, 1580 i 1590 roku pustoszone były pożarami. Kolejne pożary z XVII i XVIII stulecia doprowadziły zamek do ruiny, co odnotowała lustracja z 1733 roku. Pożar z 1782 roku sprawił, iż podupadłą budowlą zainteresowano się dopiero w drugiej połowie XIX wieku, gdy podjęto remonty w stylu neogotyckim. Kolejne prace budowlane prowadzono w 1911 i w okresie międzywojnia, gdy zabytek przejęła diecezja chełmińska. Ostatnie remonty miały miejsce w latach 1992-2001, po uzyskaniu zamku przez diecezję toruńską.
Architektura
Zamek założony został na skrzyżowaniu traktów między Toruniem a Chełmem, na terenie ograniczonym od południa skarpą pradoliny Wisły. Od strony strony zachodniej budowlę zabezpieczał wąwóz przecinający w poprzek skarpę. Dogodny dostęp prowadził natomiast od wschodu i częściowo od północy, gdzie zamek zabezpieczono fosą. Składał się on z dwóch części: nieregularnego w planie zamku górnego otoczonego podwójnym murem obwodowym oraz przedzamcza o narysie zbliżonym do trapezu o wymiarach 70 x 90 metrów. Oba człony rozdzielał szeroki na 15 metrów przekop, ograniczony z obu stron wysokim murem oporowym, służącym równocześnie za mur obronny. Nieregularny układ zamku wynikał nie tylko z tego, że zbudowano go na zrębach starszej warowni drewniano-ziemnej, ale także z układu terenu, którego przed końcem XIII wieku jeszcze nie przekształcono drogą prac ziemnych.
Fortyfikacje i zabudowania zamku wzniesiono z dokładnie dopasowanego kamienia polnego w części cokołowej oraz z cegły w układzie wendyjskim i gotyckim, przy czym w tym pierwszym wykorzystywano też specyficzną odmianę tworzącą jodełkowy wzór z zendrówek. Detale architektoniczne tworzono z wapienia, suszonej i modelowanej gliny (tympanon portalu bramnego) lub granitu. Wątek wendyjski wykorzystywano w pierwszych etapach budowy (np. główne skrzydło zamku górnego, mury obwodowe zamku górnego, mury podzamcza, dolne partie wieży bramnej), natomiast układ gotycki stosowano w późniejszych elementach (np. budynek gospodarczy na podzamczu, mur zachodniej części podzamcza).
Główny wjazd na przedzamcze prowadził przez most nad zewnętrzną fosą i poprzez wysuniętą przed lico murów podzamcza okazałą wieżę bramną, zapewne zwieńczoną schodkowymi szczytami. W jej przejeździe po obu bocznych stronach umieszczono po trzy uskokowe i ostrołucznie zamknięte wnęki ścienne z czworobocznymi strzelnicami, zaś od północy i południa niewielkie pojedyncze otwory skierowane na dziedziniec i na przedpole zamku. Na piętrze musiała się znajdować izba straży z mechanizmem obsługującym zwodzoną część mostu. W narożniku północno – zachodnim obwarowań podzamcza znajdowała się otwarta od wewnątrz, ustawiona diagonalnie baszta, zabezpieczająca odcinki muru nie poprzedzone fosą. Była ona wzniesiona na planie czworoboku i zapewne tej samej lub zbliżonej wysokości w stosunku do sąsiednich kurtyn. Na dziedzińcu wyróżniał się masywny budynek gospodarczy przy wschodnim murze. Być może pełnił on funkcję wzmiankowanej w przekazach pisemnych wozowni. Kolejny, nieco mniejszy budynek gospodarczy usytuowany był po przeciwnej, północno – zachodniej stronie dziedzińca podzamcza.
Zamek górny założony został na rzucie nieregularnego pięcioboku, wyznaczonego przez obwód murów i trzy powstałe w rożnych etapach skrzydła mieszkalno – reprezentacyjne. Najstarszy budynek północny usytuowano nie na całej długości boku, ale między narożnikiem a bramą wjazdową na dziedziniec, natomiast drugie skrzydło zajęło większą część zachodniego boku. Skrzydło południowe umieszczono w wolnej przestrzeni między skrzydłem zachodnim a wschodnią kurtyną. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami trzech skrzydeł zapewniał murowany i sklepiony krużganek. Wjazd na dziedziniec zamku górnego usytuowano pośrodku kurtyny północnej, w półkolistym portalu osadzonym w ostrołucznej niszy z figuralną dekoracją i napisem z glazurowanych płytek (być może nie przedstawiał on żadnej treści, a był jedynie elementem dekoracyjnym). Na tympanonie portalu ukazano trzech rycerzy, przy czym środkową figurę na koniu wyróżniono ostrołucznym obramieniem. Zamek górny w odległości około 5,5 metra otaczał niski mur zewnętrzny (mur parchamu) oraz dodatkowo od wschodu, zachodu i południa mur obiegający całe założenie zamkowe. W narożniku północno – zachodnim parchamu znajdowała się baszta, podobna zapewne do otwartej baszty w murze podzamcza.
Głównym domem zamkowym było skrzydło zachodnie, wzniesione na planie prostokąta o wymiarach 12 x 46 metrów. Jego najniższą część stanowiły piwnice, których komory posiadały osobne wejścia z dziedzińca. Przyziemie tradycyjnie przeznaczone było na izby gospodarcze, między innymi położoną w południowej części kuchnię. Czteroprzęsłowy refektarz o wymiarach 7,6 x 14,2 metra znajdował się na piętrze północnej części skrzydła. Od kaplicy w skrzydle północnym oddzielało go wąskie pomieszczenie, charakterystyczne dla układu wielu zamków komturskich. W południowej części skrzydła zachodniego znajdowało się kolejne pomieszczenie reprezentacyjne o nieznanym przeznaczeniu, wielkości 7,6 x 13,2 metra, prawdopodobnie trójprzęsłowe. Być może w tej części znajdowało się także gdanisko, na co wskazywałaby obecność arkady przy elewacji zachodniej, lecz mogło ono również znajdować się po stronie wschodniej zamku górnego, w ścianie szczytowej skrzydła południowego. Ganek prowadzący do latryny musiał mieć lekką, drewnianą konstrukcję, za czym przemawiałby brak wsporników oraz nieduża grubość muru parchamu.
Budynek przy kurtynie południowej posiadał wymiary około 50 x 9 metrów. Możliwe, iż zlokalizowane tam były izby mieszkalne i sypialnia konwentu na piętrze oraz kuchnia, piekarnia lub browar na parterze, na co wskazywałyby dwa kanały odprowadzające nieczystości do fosy. Skrzydło to zapewne nie było podpiwczone, w odróżnieniu od posiadającego piwnice krótkiego skrzydła północnego. Powstało ono prawdopodobnie w pierwszej fazie budowy, jako najstarszy budynek na zamku. Mierzyło 11 x 22 metry i mieściło na piętrze podsklepioną kaplicę zamkową, która za sprawą usytuowania budynku posiadała prezbiterium zorientowane na wschód.
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd zamku to w dużej części wynik XIX-wiecznych i XX-wiecznych rekonstrukcji, choć oryginalny układ całego założenia pozostał czytelny. Najlepiej zachował się budynek konwentualny zamku górnego (skrzydło zachodnie) i budynek gospodarczy na przedzamczu. Przetrwała także wieża bramna podzamcza, ale jej obecny wygląd to efekt XIX-wiecznej regotyzacji (odtworzona w dużej części ściana od strony dziedzińca i szczyty). Pierwotnie wieża była zapewne wyższa. Nie przetrwało skrzydło północne zamku górnego, rozebrane w XIX stuleciu, przebudowane zostało skrzydło południowe. Na całej długości widoczny jest mur obronny zamku górnego po stronie północnej i wschodniej, włącznie z bramą i unikalnym portalem z końca XIII wieku. Obecnie na zamku siedzibę ma Diecezjalne Centrum Kultury, udostępniony jest do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamki krzyżackie w Starogrodzie i Bierzgłowie na tle innych komturskich siedzib nieregularnych w świetle nowych badań, „Archaeologia Historica Polona” tom 26, 2018.