Historia
Pierwsza drewniana budowla obronna na miejscu zamku bierzgłowskiego (Birglau) powstała w 1242 roku. Te najstarsze umocnienia częściowo zniszczył najazd litewski z 1263 roku, który przetrwała jedynie niezidentyfikowana, być może murowana wieża. Budowa nowej, murowanej siedziby krzyżackiej nastąpiła po 1260 lub 1270 roku, za czasów komtura Arnolda von Kropf i trwała do około 1280 roku. Z tego okresu pochodzą mury obwodowe zamku górnego oraz skrzydło północno – zachodnie. Był to skromny zamek w porównaniu do późniejszych założeń krzyżackich, ponieważ w drugiej i trzeciej ćwierci XIII wieku w Prusach nie było możliwości rozwoju monumentalnej architektury murowanej. Wpływał na to brak lokalnej tradycji murarskiej i specjalistów (budowniczych, architektów, murarzy), niemal ciągłe wojny oraz brak odpowiednio rozwiniętej gospodarki.
Dalsze prace i rozbudowa zamku miały miejsce etapami od końca XIII wieku do początku XIV stulecia, choć już w 1415 roku zamek utracił funkcję siedziby konwentu, przekształcając się w siedzibę prokuratora krzyżackiego. Po wojnie trzynastoletniej znalazł się w rękach polskich i mimo częściowego zniszczenia nadal był użytkowany przez radców toruńskich. Stulecia XVI-XVIII przyniosły wielokrotne pożary z których ostatni z 1782 roku spowodował całkowitą ruinę. W XIX wieku podjęto próby rekonstrukcji, niestety głównie w stylu neogotyckim.
Architektura
Zamek składał się z dwóch nieregularnych części: zamku górnego otoczonego podwójnym murem obwodowym oraz oddzielonego przedzamcza o narysie trapezu. Oba człony rozdzielała szeroka fosa, ograniczona z obu stron wysokim murem oporowym, służącym równocześnie za mur obronny. Nieregularny układ zamku wynikał nie tylko z tego, że zbudowano go na zrębach starszej warowni drewniano-ziemnej, ale także z układu terenu, którego przed końcem XIII wieku jeszcze nie przekształcano drogą prac ziemnych.
Główny wjazd na przedzamcze prowadził przez most nad zewnętrzną fosą, otaczającą cały kompleks zamkowy i wysuniętą przed lico murów silną wieżę bramną, zwieńczoną schodkowym szczytem. Jej obecny wygląd to efekt XIX-wiecznej regotyzacji, pierwotnie była zapewne wyższa. Na przedzamczu wyróżniał się także masywny budynek gospodarczy przy południowo wschodnim murze. W narożniku północnym znajdowała się otwarta od wewnątrz baszta.
Wejście na główny dziedziniec zamku górnego usytuowano pośrodku kurtyny północnej w formie unikalnego ostrołukowego portalu z figuralną dekoracją i napisem z glazurowanych płytek. Zamek górny otaczał mur zewnętrzny (parcham) i dodatkowo od północy, zachodu i południa mur obiegający całe założenie zamkowe. W narożniku północno-zachodnim parchamu znajdowała się baszta, podobna zapewne do baszty w murze podzamcza.
Głównym domem zamkowym było dwukondygnacyjne skrzydło zachodnie, wzniesione na planie prostokąta o wymiarach 12×46 metrów. Refektarz znajdował się prawdopodobnie na piętrze północnej części skrzydła zachodniego, przy czym od kaplicy po stronie północnej oddzielało go wąskie pomieszczenie, charakterystyczne dla układu wielu zamków komturskich. Natomiast w południowej części skrzydła zachodniego znajdowało się kolejne pomieszczenie o nieznanym przeznaczeniu. Być może w tej części znajdowało się także gdanisko, na co wskazuje obecność części arkady przy elewacji zachodniej, lecz mogło ono również znajdować się po stronie wschodniej zamku górnego, w ścianie szczytowej skrzydła południowego. Ganek prowadzący do latryny musiał mieć lekką, drewnianą konstrukcję, za czym przemawia brak wsporników oraz nieduża grubość muru parchamu.
Niewiele wiadomo o budynku przy kurtynie południowej, możliwe, iż zlokalizowane tam były izby mieszkalne i sypialnia konwentu na piętrze oraz kuchnia, piekarnia lub browar na parterze, na co wskazują dwa kanały odprowadzające nieczystości do fosy.
Północno – zachodni narożnik, na zachód od bramy, zajmowało trzecie, krótkie, ale podpiwniczone skrzydło. Powstało ono prawdopodobnie w pierwszej fazie budowy zamku i było najstarszym wzniesionym budynkiem. Mierzyło ono 11×22 metry i mieściło na piętrze kaplicę zamkową. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami trzech skrzydeł zapewniał murowany i sklepiony krużganek.
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd zamku to w dużej części wynik XIX wiecznych rekonstrukcji, choć oryginalny układ całego założenia pozostał czytelny. Najlepiej zachował się budynek konwentualny zamku górnego (skrzydło zachodnie) i budynek gospodarczy na przedzamczu, także odbudowana brama wjazdowa. Nie przetrwało skrzydło północne zamku górnego, rozebrane w XIX stuleciu. Obecnie na zamku siedzibę ma Diecezjalne Centrum Kultury, udostępniony jest do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamki krzyżackie w Starogrodzie i Bierzgłowie na tle innych komturskich siedzib nieregularnych w świetle nowych badań, „Archaeologia Historica Polona” tom 26, 2018.