Historia
Pierwszą budowlą obronną na terenie Bielska była powstała pod koniec XIII lub na początku XIV wieku drewniana, otoczona obwałowaniami strażnica, strzegąca przeprawy przez rzekę Białą na skrzyżowaniu dwóch dróg handlowych i powstałej przy niej osady handlowej, szybko rozwiniętej do formy miasta. Zapewne w niej w 1316 roku wydał dokument książę cieszyński Kazimierz, choć nie mogła być to budowla zbyt znaczna, jako że nie wymieniono jej w spisie zamków księstwa cieszyńskiego, zamieszczonym w dokumencie lennym Kazimierza wobec króla czeskiego Jana Luksemburskiego z 1327 roku. Zostało natomiast wówczas odnotowane pod nazwą Belicz miasto.
W pierwszej ćwierci XIV wieku, nabierające znaczenia gospodarczego i strategicznego Bielsko, otoczone zostało z inicjatywy księcia Kazimierza I miejskimi murami obronnymi. Zamek bielski zaczął uzyskiwać murowaną formę w drugiej połowie XIV wieku, na miejscu wcześniejszej drewnianej strażnicy, początkowo jako niewielka budowla dostawiona do miejskich obwarowań. Należał on do książąt cieszyńskich i pełnił funkcję ich obronnej rezydencji na terenie miasta. Jego fundatorem najpewniej był książę Przemysław I Noszak, który w trakcie swych rządów w latach 1358 – 1409, zrobił karierę dyplomatyczną w służbie cesarza Karola IV.
Obwarowania miejskie Bielska wspomniane zostały po raz pierwszy w dokumencie Bolesława I z 1424 roku, w którym mowa była ogólnie o murach, bramach, fosach i mostach. Odnotowano wówczas również, że miasto zatrudniało strażników bram oraz porządkowych. Zamek bielski pojawił się w źródłach pisanych jeszcze później, bo dopiero w dokumencie Kazimierza II z 1489 roku. Okres XV wieku był czasem kiedy zamek stopniowo rozbudowywano, zachowując równowagę pomiędzy jego znaczeniem rezydencjonalnym i obronnym. Na dbanie o walory militarne zamku wpływały zapewne wojny, w tym husyckie oraz prowadzona w latach 1471 – 1479 przez Macieja Korwina z królestwem czeskim, a także przesunięcie granicy z Polską na rzekę Białą po wykupieniu księstwa oświęcimskiego w 1457 roku przez Kazimierza Jagiellończyka.
W XVI wieku wraz z powiększaniem o nowe skrzydła, funkcja obronna zamku zeszła na dalszy plan, uwypukliła się natomiast jego rola rezydencjonalna. W 1571 roku, z powodu zadłużenia książąt cieszyńskich, ich dominium zostało rozparcelowane i sprzedane prywatnym rodom. Wydzielone z księstwa części uzyskały status tzw. państw stanowych, podlegających bezpośredniemu zwierzchnictwu cesarza. Pośród nich znalazło się państwo bielskie, którego właściciele zmieniali się dość często. Wpierw należało ono wraz z zamkiem bielskim i miastem do Promnitzów, potem od 1582 roku do Schaffgotschów, a następnie od 1592 roku do Sunneghów, którzy przez kolejne półtora wieku dokonali nowożytnej przebudowy zamku, ujednolicającej jego bryłę.
W 1646 roku, w trakcie wojny trzydziestoletniej, zamek zdobyli i spalili Szwedzi. Ponownie uległ on zniszczeniu w czasie wielkich pożarów miasta w 1659 i 1664 roku, kiedy to uszkodzone musiały zostać też mury miejskie. W drugiej połowie XVII stulecia zamek został odbudowany, lecz równocześnie przekształcony w nowożytne założenie pałacowe. W kolejnych wiekach przeprowadzano mniejsze lub większe remonty, z których ostatnia przebudowa rodziny Sułkowskich w XIX wieku całkowicie zatarła pierwotny wygląd zamku.
Architektura
Zamek wzniesiony został na skraju płaskowyżu, w pobliżu skarpy opadającej w kierunku wschodnim do rzeki Białej, gdzie utworzył jeden z narożników obwarowanego miasta. Najwcześniejszym murowanym elementem zamku był okazały budynek z kamienia wapiennego, dostawiony do północno – wschodniego rogu bielskich murów obronnych. Była to budowla na rzucie trapezu o wymiarach 13 x 25 metrów, z partią wschodnią wysuniętą ryzalitem poza obrys murów oraz ze ścianą zachodnią poprowadzoną z niewiadomych przyczyn pod skosem. Wystająca część wschodnia posadowiona została na skarpie, co miało niekorzystny wpływ na statykę budowli, nie pozostawiło też miejsca na zewnętrzny mur przed budynkiem. Wnętrze charakteryzowało się dwoma symetrycznie ustawionymi filarami wspierającymi strop przyziemia oraz dach nad piętrem. Znaczne wymiary filarów (boki o długościach 1,7 metra na poziomie przyziemia, wyżej o bokach długości 1,5 metra) wskazywałyby, iż piętro budynku mogło być przykryte sklepieniem. Pełniłoby ono funkcje reprezentacyjno – mieszkalne, parter zaś gospodarcze. Komunikację pomiędzy nimi zapewniały najpewniej zewnętrzne, drewniane schody. Dziedziniec przed fasadą budynku oddzielony został od miasta murem oraz przekopem, przez który musiała wieść droga wjazdowa do zamku. Znajdująca się bowiem w bezpośrednim sąsiedztwie budowli zamkowej Dolna brama miejska, początkowo mieściła się poza terenem zamku. Mur wewnętrzny zamku (od strony miasta) był słaby, jego grubość nie przekraczała 0,8 metra, ale w narożniku południowo – wschodnim, na styku z zewnętrzną kurtyną zamkową i murem miejskim wzmocniony był prostokątną wieżą, w całości wysuniętą w stronę przedpola Bielska i rzeki.
Zamek był ściśle zintegrowany z obwarowaniami miejskimi. Składały się one z dość niskiego (ponad 4 metry wysokości, najpewniej około 6-7 metrów), ale grubego muru (1,9 – 2 metry szerokości), poprzedzonego szeroką na 8 metrów i głęboką na 3 metry fosą. Jej stok wewnętrzny wzmocniono, przynajmniej w części południowej, trzema liniami ukośnie wbitych pali drewnianych. Mur wzniesiono z dużych i średnich, z grubsza ociosanych, układanych warstwowo wapieni, połączonych dobrej jakości zaprawą wapienną. Nie posiadał on prawdopodobnie baszt, w linii obwarowań znajdowały się jedynie dwie bramy miejskie: Dolna od wschodu i Górna od zachodu, oraz podkowiasta wieża umieszczona w północno – wschodnim narożniku miasta (została rozebrana w trakcie przebudowy strażnicy na murowany zamek). Brama Dolna miała kształt wieży z przejazdem w przyziemiu o szerokości około 4 metrów, wzniesionej na planie kwadratu o boku 10 metrów i wysokości około 13 metrów. Była ona tylko częściowo wysunięta w przedpole przed sąsiednie kurtyny. Brama Górna miała w planie kształt prostokąta o wymiarach 7 x 11 metrów z przejazdem o szerokości 3-3,5 metra, zamykanym zwodzonym mostem chowanym do otworu zapadni. Dodatkowo po stronie północno – zachodniej funkcjonowała wąska furta prowadząca ku podmiejskim pastwiskom.
W XV wieku zamek został znacząco powiększony. W jego obręb włączono wieżę bramy Dolnej, do tego czasu znajdującą się w linii miejskich murów obronnych, która po zamurowaniu przejazdu, w bocznej ścianie otrzymała ostrołukowy portal, pozwalający na dalszą komunikację z wnętrzem. Odtąd chroniła ona zamek oraz nową furtę miejską, przebitą w kurtynie po zachodniej stronie. Następnie w południowo – zachodnim narożniku zamku wzniesiono dwukondygnacyjną wieżę mieszkalną, broniącą zarazem wjazdu do zamku od południa, czyli od strony miasta. Sąsiadująca z nią kurtyna wschodnia i bardzo krótka kurtyna północna zamku, prawdopodobnie w koronie zwieńczone zostały krytymi gankami straży, na co wskazywałyby utworzone w nich gniazda na belki. Co więcej przed murem oddzielającym zamek od miasta wzniesiono drugi, zewnętrzny mur obronny oraz wykopano suchą fosę o szerokości około 10 metrów i głębokości około 3,5 metra.
W XV wieku prowadzono również prace modernizujące wnętrza zamkowe. Stary budynek mieszkalny poddano późnogotyckiej przebudowie w trakcie której wnętrza podzielono na wiele mniejszych pomieszczeń, zmieniono poziomy kondygnacji, wymieniono część detali architektonicznych (np. duże trójdzielne okno na piętrze o lekkim sfazowaniu krawędzi ale bez profilowania) i wprowadzono nowe wyposażenie. Przyziemie budynku podzielone zostało wówczas na cztery pomieszczenia: dwa większe boczne i dwa mniejsze środkowe.
Prawdopodobnie jeszcze w XV wieku miasto wzmocniono drugim, zewnętrznym murem obronnym. Druga linia wzniesiona została u nasady stoku głównej linii obwarowań miasta. Ochraniała je od północy i częściowo zachodu oraz wschodu. Mur wzniesiono w sposób analogiczny do pierwotnego, z łamanego wapienia układanego warstwowo. Jego grubość w partiach fundamentowych oscylowała w okolicach 1,8 metra. Mur ten, podobnie jak główny obwód obronny, również nie posiadał systemu regularnie rozmieszczonych baszt, mógł być jedynie wzmocniony niskimi, wykuszowymi basztami o prostokątnej w planie formie, ale nie wiadomo czy rozstawionymi na całym obwodzie. Ostatnim późnośredniowiecznym elementem obronnym Bielska był wzniesiony po 1521 roku trzeci pas muru obronnego po stronie wschodniej. Ochraniał on zarówno zamek, jak i część miasta. Był niewysoki i być może połączony z bastejami w narożach.
W pierwszej połowie XVI wieku zamek przystosowywano jeszcze bardziej do roli rezydencji, kosztem jego walorów obronnych. Powstały wówczas dwa dodatkowe, stosunkowo duże, piętrowe budynki, jeden po stronie zachodniej, drugi po stronie południowo – wschodniej. Połączono je gankami murów obronnych z sąsiednimi, starszymi budowlami, zamykając ponownie przestrzeń wewnętrznego podwórca zamkowego. Budynek południowo – wschodni był co najmniej dwukondygnacyjny, z dwoma pomieszczeniami parteru przykrytymi sklepieniami kolebkowymi. Sąsiadująca z nim od wschodu starsza wieża pełniła już wówczas funkcje mieszkalno – gospodarcze, stopniowo zabudowywany był także obszar parchamu (międzymurza) po wschodniej stronie zamku.
Stan obecny
W wyglądzie dzisiejszego zamku bielskiego ciężko wyobrazić sobie jego średniowieczny wygląd. Jedynie w północnym skrzydle przetrwało kamienne obramienie ostrołukowego wjazdu, a pierwotna brama Dolna zachowała się w formie przekształconej wieży północno – zachodniej pałacu Sułkowskich. Zachował się też portal w bocznym wejściu do bramy. Z oryginalnych murów zamkowych dostrzec można jedynie fragmenty, w tym kamienną strzelnicę kluczową. W dzisiejszym pałacu mieści się Muzeum Historyczne Bielska-Białej otwarte od środy do piątku w godz 9.00-16.00 oraz w soboty, niedziele i wtorki od 9.00 do 15.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bicz-Suknarowska M., Komorowski W., Zamek w Bielsku [w:] O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, red. E.Chojecka, Katowice 1993.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.