Historia
Rozwój osadnictwa na terenie Bieławina sięgał wczesnego średniowiecza, około IX-X wieku, ale następnie jego natężenie przesunęło się na południe. Około połowy XIII wieku w Bieławinie wybudowana została wieża obronno – mieszkalna. Jej funkcjonowanie prawdopodobnie związane było z istniejącym nieopodal chełmskim ośrodkiem władzy i fundacją książąt halickich, z inicjatywy których wzniesiono też wieże w Stołpiu i Chełmie. Fundatorem i użytkownikiem wieży mógł być ruski książę Daniel Romanowicz lub ewentualnie któryś z jego następców. Wieżę otaczała współczesna jej, rozległa osada o charakterze protomiejskim, w której uprawiano rolę, hodowlę, rybołówstwo, tkactwo oraz rzemiosło i handel. Mieszkańcy zapewne pracowali na potrzeby dworu królewskiego lub książęcego w Chełmie.
Nie wiadomo kiedy dokładnie wieża została opuszczona, w świetle badań można jednak przypuszczać, iż nastąpiło to już pod koniec XIV wieku. Przyczyną mogły być powodzie w obrębie doliny na skutek zmian klimatycznych, wojny w XIV wieku o sukcesję księstwa halicko-włodzimierskiego po wymarłej dynastii Romanowiczów, w wyniku której w 1387 roku przyłączono Chełmszczyznę do Polski, oraz nadanie w 1392 roku praw miejskich Chełmowi, co mogło spowodować upadek rzemiosła w Bieławinie.
Architektura
Wieżę usytuowano na płaskim terenie w dolinie rzeki Uherki, nietypowo na piaszczystej łasze, jednej z wielu, jakie utworzyły się pośród podmokłych łąk. Zbudowano ją z miejscowego kamienia, przy czym do dekorowania wnętrza używano cegieł palcówek oraz szkliwionych płytek ceramicznych. Wzniesiona została na planie dużego czworoboku o wymiarach 11,4 x 11,8 metra. Grubość jej muru oscylowała pomiędzy 1,6 – 1,7 metra, natomiast wysokość prawdopodobnie sięgała 4 lub 5 kondygnacji naziemnych, a więc około 16 metrów. Przypuszcza się, że wokół wieży istniały dodatkowe towarzyszące jej budynki drewniane, mogła też być otoczona fosą o narysie prostokąta.
Wnętrze najniższej kondygnacji pełniło prawdopodobnie funkcje kuchni i spiżarni, a przy jej zachodniej ścianie znajdował się niewielki loch, który mógł być małym skarbcem lub magazynem wody na wypadek oblężenia. Przyziemie wieży miało wysokość 3 metrów i nie posiadało dużych okien, ale prowadził do niego portal utworzony w ścianie północnej.
Kondygnacje druga i trzecia (pierwsze i drugie piętro) posiadały wysokości niewiele przekraczające 3 metry. Umieszczono w nich wąskie okna, służące zapewne także za otwory strzeleckie. Podobnie jak przyziemie wszystkie je przykryto drewnianymi, płaskimi stropami, z belkami osadzanymi w otworach w murze.
Kondygnacja czwarta miała charakter reprezentacyjny i jako jedyna posiadała sklepienie krzyżowo-żebrowe. Na jej wysokości na zewnątrz biegł drewniany ganek, na tą kondygnację prowadziło też główne wejście do wieży, wiodące po schodach bądź drabinie od zachodniej strony. Okna na czwartej kondygnacji były duże i bogato zdobione, a sklepienie wykończono zielonym kamieniem. Piąta kondygnacja najpewniej pozbawiona była stropu i miała przeznaczenie wyłącznie obronne.
Stan obecny
Przed II wojną światową istniała jeszcze prawie w całości północna ściana wieży. Została ona zniszczona przez Niemców w 1944 roku. W latach 90-tych XX wieku ruiny zabezpieczono, nadbudowując je z pozostałego gruzu do wysokości około 2 metrów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buko A., Średniowieczne kamienne wieże ziemi chełmskiej, „Przegląd Archeologiczny”, vol. 62, 2014.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Ruszkowska U., Chełm – Bieławin. U źródeł miasta [w:] Badania archeologiczne. O początkach historii Chełma, red. Banasiewicz-Szykuła E., Lublin 2002.
Ruszkowska U., Pradziejowy i średniowieczny zespół osadniczy w Chełmie – Bieławinie, „Rocznik Chełmiński”, t.20, Chełm 2016.