Historia
W 1395 roku królowa Jadwiga wydała zgodę na wzniesienie i uposażenie przez rajców bieckich szpitala Świętego Ducha. Sama ofiarowała na ten cel działkę miejską zajmowaną przez królewski dwór i czynsze. Uposażenie bieckiego szpitala było jednym z najbogatszych w Polsce. W samym akcie fundacyjnym królowa przeznaczyła na jego utrzymanie czynsz z połowy łaźni miejskiej, dwa łany ziemi, które rajcy przyrzekli wykupić dla szpitala w pobliżu miasta oraz folwark w Libuszy z trzema stawami rybnymi. Nadania zostały zwolnione z wszelkich podatków, a co więcej uposażenie wzrastało w następnych stuleciach. Między innymi królowa Zofia w 1435 roku określiła dokładnie posiadłości szpitala w Libuszy i Krygu, nadając tamtejszym mieszkańcom prawo wyrębu drzewa w bieckich lasach królewskich. Dwa lata później królowa podczas pobytu w Bieczu wydała następny dokument na rzecz szpitala, w którym odnotowano, że prepozyt szpitala Jan posiadał wsie Kryg i Libusza, a ich mieszkańcy byli wolni od wszelkich robót na rzecz miasta, za wyjątkiem zwożenia materiałów do naprawy jego obwarowań.
Początkowo zabudowania szpitala zapewne były konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, murowany budynek szpitala wzniesiono bowiem w 1487 roku, co uwieczniono datą nad portalem zachodnim. Inicjatywa przebudowy szpitala mogła należeć do ówczesnego starosty bieckiego Jakuba z Dębna, który sprowadził do miasta warsztat budowlany pracujący przy kilku innych inwestycjach. Po przebudowie ponownie zwiększono uposażenie szpitala, bowiem za zgodą króla Władysława Jagiellończyka rajcy bieccy w 1495 roku zakupili dla niego sołectwo w Binarowej. W 1529 roku do istniejącego uposażenia dołączono czynsz wykupiony z ratusza, z domu na rynku w Bieczu i od zagrody na przedmieściu, ponadto dziesięcinę snopową z folwarku w Grudnej oraz dwa łany ziemi w Bieczu na przedmieściu.
Szpital funkcjonował przez cały okres wczesnonowożytny. Dopiero na początku XIX wieku rozebrano kościół św. Ducha. Prawdopodobnie w trzeciej ćwierci XIX wieku murowane szczyty szpitalnego budynku zastąpiono drewnianymi, a mury wzmocniono przyporą od południowego – wschodu. Prace remontowe prowadzono w 1986 roku, ale w kolejnych latach zabytek ponownie popadł w zaniedbanie i odrestaurowany został dopiero w XXI wieku. W drugiej połowie XX wieku budynek zmienił swą funkcję stając się siedzibą internatu. Dopiero w 1997 roku z inicjatywy bieckiej parafii i fundacji Caritas, postanowiono przekazać zabytek, po jego remoncie i adaptacji, dla ubogich, niepełnosprawnych i chorych z Biecza i okolic.
Architektura
Szpital założono w południowo – wschodnim narożniku miasta, na cyplu wzniesienia ograniczonego z trzech stron miejskimi murami obronnymi, na miejscu zajmowanym wcześniej przez królewski dwór. W sąsiedztwie budynku, po jego wschodniej stronie znajdował się otoczony cmentarzem kościół św. Ducha, natomiast po stronie zachodniej położony był dom wójtowski, który południową ścianą przylegał do muru obronnego, a wschodnią do baszty. Jeszcze dalej po stronie zachodniej funkcjonowała łaźnia miejska.
Późnogotycki budynek szpitala wzniesiono z cegły w wątku gotyckim, przy użyciu zendrówki z której ułożono czarne, romboidalne wzory na zewnętrznych elewacjach. Wykorzystano też kamienny cios piaskowca do utworzenia detali architektonicznych (portale, ościeża okienne) oraz do wzmocnienia narożników. Szpital zbudowano na planie wydłużonego prostokąta wielkości 21 x 10,5 metra, o dłuższych bokach umieszczonych na osi wschód – zachód. Była to budowla dwukondygnacyjna, z poddaszem pod wysokim dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych, zapewne zdobionych blendami szczytach przy krótszych bokach. W ścianie zachodniej umieszczono główny portal wejściowy, ostrołucznie zamknięty, profilowany, z przenikającym się w kluczu laskowaniem, napisem minuskułowym na ościeżu oraz tarczą herbową z datą nad archiwoltą. Kamienny portal osadzono też w ścianie wschodniej – dwuramienny, profilowany, na cokole. Ceglany, szeroki portal utworzono od wschodu, a wąski, jednouskokowy od północy.
Wewnątrz w części zachodniej budynku utworzono dwie piwnice połączone półkoliście biegnącym korytarzykiem. Obie komory wraz z korytarzykiem przykryto sklepieniem kolebkowym, natomiast w pomieszczeniach parteru i piętra zastosowano drewniane, płaskie stropy. Wnętrze przyziemia mogło mieć układ dwutraktowy z dzielącą wnętrze na połowy środkową sienią, po bokach której znajdowały się po dwa pomieszczenia. Układ izb piętra nie jest znany.
Stan obecny
Budynek szpitala jest zabytkiem unikalnym na terenie Polski, choć zbliżonym formą do dwóch zachowanych późnogotyckich domów fundacji Jana Długosza. Tym większe szczęście, iż w ostatnich latach został gruntownie wyremontowany, a nie rozebrany, na co w 1996 roku wydać miał skandaliczną zgodę generalny konserwator zabytków. Spośród oryginalnych elementów budynku zachowały się mury obwodowe bez przemurowanej korony oraz bez szczytów, a także z licznymi przemurowaniami i uzupełnieniami elewacji północnej i południowej. Spośród detali architektonicznych przetrwały gotyckie portale w krótszych ścianach domu a także wzory z układanej w romby zendrówki. Wewnątrz pierwotny układ nie zachował się za wyjątkiem podsklepionych piwnic.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Atlas historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, część II, red. S.Trawkowski, M.Wilska, Warszawa 2008.
Mandziuk J., Przykłady dawnych szpitali w Małopolsce, „Saeculum Christianum”, 19/1, 2012.