Historia
Pierwsza wzmianka pisana o Bieczu pojawiła się w 1184 roku, w dokumencie, w którym biskup krakowski Gedko nadał kolegiacie św. Floriana w Krakowie dziesięcinę z „terra sive districtibus Byeczensi et Szmigrodensi”. Funkcjonowała już wówczas na miejscu starszego grodu, a później zamku kasztelania biecka, natomiast lokacja Biecza na prawie niemieckim miała miejsce za rządów księcia Bolesława Wstydliwego, w latach 50-tych XIII wieku. Zapewne niedługo po niej powstały pierwsze drewniano – ziemne obwarowania, bowiem rozwój miasta oparty był między innymi na czynniku militarnym. Stanowiło ono przygraniczny punkt obrony na trasie głównego traktu z Węgier, krzyżującego się w Bieczu z drogą o kierunku równoleżnikowym. Pierwsza wzmianka o Bieczu jako o mieście odnotowana została w 1361 roku, a w dwa lata później Kazimierz Wielki potwierdził przywilej miejski na prawie magdeburskim.
Data budowy murów obronnych w Bieczu nie jest znana. Prace rozpoczęto zapewne przed okresem panowania Kazimierza Wielkiego, może za czasów Wacława II lub Władysława Łokietka, gdyż nie wymieniają ich kronikarze Jan Długosz i Janko z Czarnkowa wśród fundacji kazimierzowskich. Jako, że proces budowy był kosztowny i długotrwały, budowa murów mogła być kontynuowana do drugiej połowy XIV wieku, kiedy wzniesiono najmniej ważny odcinek południowy (najlepiej chroniony nadrzecznymi stokami).
W 1395 roku wymieniona została w dokumencie królowej Jadwigi brama Dolna, poświadczona w związku z zezwoleniem na budowę pobliskiego szpitala św. Ducha. Pierwsza wzmianka o samych murach obronnych, zamieszczona w dokumencie króla Władysława Jagiełły z 1399 roku, wspominała już o potrzebie reperacji obwarowań. Prace te jednak były niewystarczające albo znacznie się przeciągały, gdyż w 1461 roku Kazimierz Jagiellończyk nakazał dokończyć naprawy. W ich trakcie stopniowo prowadzono także rozbudowę fortyfikacji, poprzez dostawianie kolejnych baszt, oraz przeniesiono dwór królewski z południowo – wschodniego cypla miasta na wschodnie przedmieście. Następne poważne prace wykonano w początkach XVI stulecia, w związku z rosnącym zagrożeniem tureckim. Oba etapy robót modernizacyjnych doprowadziły do całkowitego przekształcenia dawnych murów oraz budowy nowych baszt i przebudowy bram. Ważną inwestycją było także wzniesienie przy obwarowaniach przez wójta Jakuba Siekluckiego dworu wójtowskiego, ukończonego w 1506 roku. O rozmachu prac prowadzonych w Bieczu świadczył fakt, że w 1535 roku pracowało tam aż dwóch mistrzów murarskich, którzy następnie zostali ściągnięci do Tarnowa.
W latach 1568 – 1569 miejskie mury obronne znajdowały się w bardzo złym stanie. Prowadzona w stylistyce renesansowej przebudowa, obejmująca m.in. przebudowę zniszczonej bramy, zakończyła się w latach 1610 – 1611. Prace przy utrzymaniu obwarowań w należytym stanie trwały do końca XVII wieku. W tym czasie miasto zdobyło się jeszcze na poważne inwestycje, w 1655 roku dokonano bowiem generalnego remontu murów w związku z wojną szwedzką, a w 1657 przebudowano bramę Dolną. W końcu XVIII wieku miały miejsce pierwsze rozbiórki znajdujących się w złym stanie umocnień, rozpoczęte od usunięcia obu głównych bram.
Architektura
Miasto założono na wzniesieniu, po północnej stronie doliny którą płynęła meandrująca rzeka Ropa. Wpadający do niej strumień Zadziurze otaczał Biecz od północy i wschodu, podczas gdy na południu przed rzeką przekopany został w dużej bliskości miasta kanał młyński. Po stronie południowo – zachodniej, na sąsiednim wzgórzu ulokowany był zamek królewski, stanowiący całkowicie niezależną budowlę. Ukształtowanie terenu sprawiło, iż Biecz posiadał zewnętrzne obwarowania ziemne (wał oraz przekop) z trzech stron, natomiast od południa wystarczającym zabezpieczaniem były strome skarpy. Dodatkowe wały ziemne utworzone zostały w od zachodu i północy w XVI wieku, wraz ze wzrostem znaczenia broni palnej.
Obwód murów obronnych w Bieczu zakreślał nieregularny, wydłużony kształt, uzależniony od formy wzgórza miejskiego. Jego wschodnia część tworzyła wysunięty cypel, na którym usytuowany był wpierw dwór królewski, następnie szpital z kościołem św. Ducha, a w pobliżu od początku XVI wieku dwór wójtowski. Po przeciwnej stronie dominantę miasta stanowił kościół farny. Długość linii obwarowań wynosiła około 1200 metrów, obejmując około 7 ha. Układ zabudowy i sieć ulic była regularna, z dużym czworobocznym rynkiem pośrodku, z którego narożników wybiegały drogi ku bramom. Miasto prawdopodobnie na większości obwodu posiadało uliczkę podmurną.
Pierwotnie kurtyny murów obronnych zbudowane były zapewne w większości z piaskowca, na niektórych odcinkach uzupełnianego cegłą, przy czym jego grubość mieściła się między 1 a 2 metrami. Piaskowiec obrabiany był do postaci dużych nieregularnych płyt i brył zbliżonych kształtem do kostki, układanych poziomymi warstwami, ze starannie dopasowanymi kamieniami w partii licowej. W partiach wznoszonych w późniejszym okresie kamień układanego już mniej starannie i nierównomiernie, ale z zachowaniem warstw wyrównawczych. Początkowo kurtyny zapewne zwieńczone były niezadaszonym chodnikiem straży i krenelażem. Po późnośredniowiecznej przebudowach mur miał proste przedpiersie i zaopatrzony był w drewniany, kryty ganek obrońców oraz strzelnice.
Pierwotny obwód obronny z przełomu XIII i XIV wieku prawdopodobnie wzmocniony był basztami, choć wzmianki o nich pojawiły się dopiero w początkach XVI wieku. Początkowo miały zapewne formę czworoboczną, otwartą od strony miasta, wysuniętą przed sąsiednie kurtyny, z wysokością dorównującą lub lekko przewyższającą mur obronny i wnętrzem rozdzielonym drewnianymi stropami. Tak wyglądała powstała w drugiej połowie XIV wieku baszta zwana Katowską, usytuowana w południowo – wschodniej części obwodu, mierząca w planie 8,3 x 6,5 metra (wnętrze 5,6 x 4,4 metra). Baszty usytuowane w newralgicznych ze względów obronnych miejscach mogły być zamknięte, jak uznawana za najstarszą czworoboczna baszta w narożniku północno – wschodnim. U schyłku średniowiecza miasto posiadało już około 16 baszt, w większość na planie koła i półkola. Część ze starych baszt została przebudowana, kiedy zamknięto ich tylne partie ścianami. Tak przekształcona została baszta Katowska, którą na początku XVI wieku połączono z budynkiem dworu wójtowskiego. Prawdopodobnie wszystkie baszty przystosowano wówczas do użycia broni palnej.
Miasto miało dwie bramy: od zachodu Górną (Wyżną), skierowaną w stronę drogi na Kraków i Sącz, oraz od wschodu Dolną (Niską), zwaną czasem Pilzneńską. W XVI wieku silnie rozbudowano przedbramia obu bram, szczególnie zachodniej, której system obronny obejmował cztery kolejne, bronione wejścia. Przez pierwsze, zewnętrzne, wjeżdżało się na zwodzony most, podnoszony w stronę leżących po przeciwnej stronie dwóch małych, obłych baszt, które flankowały drugą bramę. Za nią dwa równoległe mury tworzyły krótki odcinek szyi, dochodzący do bramy trzeciej bronionej od strony południowej przez basztę. Za trzecią bramą następował dziedziniec otoczony od północy murem przykościelnym i broniony od południa murem miejskim i basztą Radziecką. Dodatkowo wzmocniono także zachodnie przedpole przed kościołem farnym, gdzie usytuowano lekko wygiętą basteję lub barbakan. Komunikację pod koniec średniowiecza ułatwiały mieszczanom cztery furty: dwie od południa, jedna od zachodu i jedna północna.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowały się fragmenty muru w okolicach kościoła parafialnego oraz resztki murów z częścią przyziemną kwadratowej baszty koło szpitala św. Ducha. W całości zachowały się jedynie trzy z kilkunastu baszt. Baszta Kowalska zwana też Plebańską, oraz baszta Radziecka (nazwa pochodzi od rajców bieckich). W obu mieszczą się ekspozycje muzealne. Oprócz tego istnieje dzwonnica niegdyś pełniąca funkcję baszty, zwana basztą Rzeźnicką. Także niedaleko kościoła znajdują się fundamenty bastei lub barbakanu.
pokaż basztę Radziecką na mapie
pokaż basztę Plebańską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny Polski. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, część II, red. S.Trawkowski, M.Wilska, Warszawa 2008.
Gorazd-Dziuban P., Kocańda P., Nowak D., Gród starościński i baszta zwana Katowską w Bieczu w świetle źródeł archeologicznych i historycznych [w:] Studia z historii i archeologii architektury, red. P. Kocańda, P. Gorazd-Dziuban, A. Rozwałka, Rzeszów 2021.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.