Historia
Pierwszy kościół w Bieczu, zapewne jeszcze drewniany, wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1325 roku, jeszcze przed otrzymaniem przez Biecz prawa miejskiego. Budowę murowanego, późnogotyckiego kościoła rozpoczęto około połowy XV wieku a ukończono około 1519 – 1520 roku. Na belce łuku tęczowego wyryto datę 1488, w którym to roku prawdopodobnie musiało już istnieć prezbiterium. Następnie do około 1520 roku ukończono korpus nawowy, a w latach 1521-1560 wzdłuż naw bocznych dobudowano kaplice. Przypuszczalnie fundatorem kościoła był starosta biecki, Jakub Dębiński, prace budowlane musiały być jednak wspierane przez mieszczan i okoliczną szlachtę, z inicjatywy których dostawiane były kaplice.
W 1598 roku z inicjatywy biskupa krakowskiego Jerzego Radziwiłła farę biecką podźwignięto do rangi kolegiaty. Ustanowiono sześciu mansjonarzy, kapłanów niższej rang, którzy z tytułu zapewnionego utrzymania zobowiązani byli przebywać przy kościele i pełnić wyznaczone funkcje duszpasterskie i liturgiczne. Proboszczowi nadano tytuł prepozyta, a więc przewodniczącego kapituły kanoników.
Nowożytne renowacje kościoła prowadzono w XVII, XVIII i XIX wieku. W latach 1887 – 1888 miała miejsce naprawa sklepień i przebudowa dachu prezbiterium. W 1893 roku dachy pokryto miedzią oraz wymieniono część kamieniarki. Dwa lata później renowacji poddano korpus nawowy wraz z filarami międzynawowymi, a w 1897 roku zrekonstruowano sterczyny szczytów. W 1906 roku miał miejsce remont zakrystii i skarbca.
Architektura
Kościół wybudowany został z cegły układanej w wątku gotyckim, z użyciem ciosów piaskowca do części konstrukcyjnych i dekoracyjnych. Usytuowano go w zachodniej części miasta lokacyjnego, w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych, ku których zwrócony był fasadą korpusu. Od południa świątynię otaczała szyja bramy Górnej, której przedłużenie na południowym – wschodzie i wschodzie zapewne stanowił mur ogradzający przykościelny cmentarz.
Kościół utworzony został z trójnawowego korpusu o formie hali (wszystkie nawy równej wysokości), prezbiterium zamkniętego na wschodzie wielobocznie (pięć boków ośmioboku) oraz dwuprzęsłowej zakrystii i jednoprzęsłowego skarbca po północnej stronie prezbiterium, nad którymi na piętrze znajdowała się kaplica. Obszerny korpus nawowy został dodatkowo powiększony przez kaplice, osadzone pomiędzy przypory naw bocznych, po cztery z każdej strony. Pomiędzy nimi umieszczono dwie kruchty, po jednej od północy i południa, pierwotnie dwukondygnacyjne i otwarte na zewnątrz arkadami. Ponieważ korpus uzyskał układ halowy, o połowę niższe kaplice sprawiły wrażenie naw bocznych, dostawionych do nienaturalnie szerokiej części środkowej. Bryłę kościoła uzupełniła wieżyczka schodowa na styku kaplicy przy korpusie i skarbca.
Prezbiterium, zakrystię i korpus kościoła opięto uskokowymi przyporami, przy czym przy nawach bocznych z powodu kaplic były one widoczne od zewnątrz jedynie w górnych partiach. Pomiędzy przyporami przebito ostrołukowe okna, obustronnie rozglifione, wypełnione kamiennym laskowaniem, dwudzielne w prezbiterium i nawach bocznych, trójdzielne w kaplicach. Największe okno czwórdzielne umieszczono od zachodu na osi nawy głównej, ponad portalem wejściom. Elewacje zewnętrzne kościoła, zwłaszcza w prezbiterium i zakrystii, udekorowano romboidalnymi i zygzakowatymi wzorami z wypalanej do czarnego koloru zendrówki. Podział horyzontalny zapewnił wydatny, profilowany cokół oraz gzyms kapnikowy, urwany na wschodniej ścianie korpusu po dobudowaniu bocznych kaplic. Dwuspadowy dach korpusu ograniczono od wschodu i zachodu schodkowymi szczytami z blendami o uskokowych krawędziach, pomiędzy którymi lizeny przedłużono do formy sterczyn. Półszczytem z trzema blendami zakończona została od wschodu zakrystia.
Wnętrze korpusu podzielone zostało filarami na nawę główną i o połowę węższe od niej nawy boczne. Filary utworzono ośmioboczne w przekroju, osadzone na niskich bazach i na wysokich, czworobocznych cokołach o ściętych narożnikach. Wyposażono je w ośmioboczne, niskie głowice na które nałożono ostrołukowe, profilowane arkady międzynawowe. W prezbiterium (które pierwotnie do końca XV wieku kryte było drewnianym stropem) założono sklepienie sieciowe. Sklepienie sieciowe o nieco innym wzorze założono też w nawie głównej, natomiast w nawach bocznych, kruchtach i zakrystii krzyżowo – żebrowe, a w kaplicach gwiaździste. Skarbiec przykryła kolebka. Kaplice boczne otwarte zostały na nawy profilowanymi i fazowanymi arkadami. Ostrołukową arkadą tęczy, w dolnej części obustronnie fazowaną z profilowanymi piramidkami u nasady, a w górnej profilowaną, połączona została nawa główna z prezbiterium.
Gotycka dzwonnica z drugiej połowy XV wieku po północno – zachodniej stronie kościoła, wzniesiona została przy kurtynie muru obronnego, pełniła więc również funkcję strażnicy miejskiej. Zbudowana z cegły i ciosów na planie czworoboku, wyposażona została w kamienne kroksztyny na wysokości piętra, stanowiące podpory dawnego ganku obiegającego dzwonnicę. Elewacje zewnętrzne rozdzielono gzymsami kordonowymi i przepruto rożnej wielkości oknami (ostrołucznymi, dwuramiennymi, czworobocznymi, z trójlistnymi maswerkami). Do wieży od północy przylegała kaplica św. Barbary z XV wieku, a w przedłużeniu kaplicy zlokalizowana była stara plebania, zbudowana w okresie późnego gotyku. Jej zachodnią ścianę stanowił fragment miejskiego muru obronnego.
Stan obecny
Kościół zachował późnogotyckie cechy stylistyczne, a co więcej prezentuje wysoką wartość architektoniczną. Jest to jeden z najświetniejszych zabytków późnośredniowiecznej architektury sakralnej w Polsce, z licznymi cennymi zabytkami ruchomymi we wnętrzu (późnogotyckie stalle, chrzcielnica z 1459 roku, epitafia mieszczańskie z XVI wieku). Do czasów obecnych przetrwał bez większych zmian i przebudowań nowożytnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.