Historia
Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Białogardzie został wybudowany na początku XIV stulecia, po nadaniu miastu w 1299 roku lubeckiego prawa miejskiego. Jednak już wcześniej było to miejsce pogańskiego kultu, a następnie usytuowania kaplicy, wybudowanej przez św. Ottona z Bambergu w 1124 roku. W pierwszym etapie XIV-wiecznej budowy gotyckiego kościoła wzniesiono prezbiterium, następnie korpus nawowy i dolną część wieży. Jej budowę ukończono na początku XVI wieku.
Kościół był wielokrotnie trawiony przez pożary. Pierwszy odnotowany w źródłach pisanych miał miejsce już w 1506 roku. Spowodowane nim zniszczenia wieży naprawiono w 1517 roku, ale w 1561 roku i tak musiała ona zostać obniżona. Jeszcze gorsze skutki miał pożar z 1677 roku, po którym pozostały w zasadzie jedynie mury obwodowe. Przeprowadzona następnie odbudowa wprowadziła do wystroju budowli elementy nowożytne.
Renowacja kościoła miała miejsce w latach 1838 – 1840 (odnowienie sklepienia wschodniego przęsła prezbiterium, okien, gzymsów i dachów), następnie w latach 1879 – 1880 roku (sklepienie zachodnich przęseł prezbiterium, założenie nowego hełmu wieży). Kolejny gruntowany remont przeprowadzono już w 1890 roku, kiedy to odnowiono, czy też odbudowano sklepienia nawy głównej, gzymsy oraz fryzy, a do wnętrza zakupiono nowe wyposażenie.
Architektura
Kościół został wzniesiony w północno – wschodniej części rynku lokacyjnego miasta. Jak większość średniowiecznych kościołów powstał jako budowla orientowana na linii wschód – zachód. Otrzymał trzy czteroprzęsłowe nawy, murowane z cegły o układzie wendyjskim, na fundamencie granitowym. Od zachodu do korpusu przystawiono czterokondygnacyjną wieżę na planie kwadratu, od wschodu trójprzęsłowe prezbiterium z wielobocznym zamknięciem, od strony północnej, przy prezbiterium zakrystię, a przy zachodnim przęśle nawy północnej kaplicę.
Nawa główna i prezbiterium otrzymały zbliżoną wysokość i szerokość, lecz w partii dachu zostały oddzielone szczytem. Znacznie niższe nawy boczne nakryto dachami pulpitowymi, przy czym pierwotnie zapewne były one bardziej strome (ich wysokość określa półszczyt na wysokości nawy południowej). Ściany opięto masywnymi przyporami, pomiędzy którymi rozmieszczono duże, ostrołukowe okna w ościeżach profilowanych wałkami. Przypory na ścianach nawy głównej zredukowano do płaskich lizen. Artykulację poziomą elewacji zewnętrznych stanowiły gzymsy na wysokości parapetów okien i fryz pod okapem. Szczególnym elementem dekoracyjnym stała się prostokątna wnęka we wschodniej ścianie prezbiterium, obramiona ornamentalnym fryzem w postaci wici roślinnej, złożonym z prostokątnych płytek. Elewacje wieży podzielono na cztery kondygnacje prostymi gzymsami. Jej wielkie powierzchnie ceglanych ścian zdominowały nieliczne elementy ozdobne. W przyziemiu po stronie zachodniej umieszczono uskokowy portal, a powyżej wysokie ostrołukowe okna od frontu i po bokach.
We wnętrzu sklepienie gwiaździste nawy głównej i naw bocznych zostało podparte przez ośmioboczne filary, połączone ostrołukowymi, profilowanymi arkadami. Gwiaździstymi sklepieniami zwieńczono także prezbiterium, zakrystię i północną kaplicę. Ściany prezbiterium zostały podzielone na dwie strefy wydatnym gzymsem i fryzem z wicią roślinną – analogicznym do tego na zewnątrz ściany wschodniej. Dolna strefa o charakterze cokołu została podzielona szeregiem ostrołukowych wnęk, a w przęśle zachodnim od północy umieszczono dekoracyjny portal do zakrystii. W kondygnacji górnej, okiennej, granicę przęseł wyznaczono profilowanymi lizenami na które nałożono wałkowe służki z których wyrosły wiązki żeber.
W korpusie nawowym filary zaopatrzono w narożne, wałkowe profile, cokoły i gzymsy impostowe. Powyżej tych ostatnich na ścianach nawy głównej aż do sklepień osadzono lizeny o identycznych profilach jak na narożach filarów, co sprawiło wrażenie jakby lizeny były ich przedłużeniem. Sugestię tą wzmocniły służki biegnące od posadzki do nasady sklepienia. W nawach bocznych rozmieszczono parami półkoliście zamknięte wnęki w dolnej strefie i duże okna powyżej. Na lizenach i filarach międzynawowych zostały osadzone wsporniki sklepienia.
Stan obecny
Kościół Narodzenia NMP, należący do grupy bazylikowych miejskich kościołów parafialnych Pomorza Środkowego (Koszalin, Słupsk, Sławno, Darłowo), na tle których wyróżnia się pod względem artystycznym. W okresie nowożytnym nieco obniżona została wieża, następnie wieńczona nowym hełmem, odnowione zostało sklepienie w prezbiterium, okna, fryzy i gzymsy, a sklepienie w nawie głównej odbudowano pod koniec XIX wieku. Niestety z powodu licznych pożarów nie przetrwał żaden element z jego pierwotnego, średniowiecznego wyposażenia ruchomego. Kościół pełni funkcje liturgiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.