Historia
Pierwsze drewniano – ziemne obwarowania w Białej powstały zapewne w początku XIV wieku, najpewniej niedługo po lokacji miasta, dokonanej przypuszczalnie w drugiej połowie XIII wieku przez księcia Władysława Opolskiego. W XIV stuleciu miasto nie należało ani do bogatych ani ludnych, dlatego budowa kosztownych murowanych obwarowań przez długi okres nie była podejmowana. Wznoszenie miejskich murów obronnych rozpoczęto prawdopodobnie dopiero około początku XV wieku lub najpóźniej w drugiej połowie tamtego stulecia.
U schyłku średniowiecza obwarowania miejskie podupadły. Dokument księcia Jana z 1502 roku wymienił mury, które opisane zostały jako znajdujące się już w bardzo złym stanie. Dla poprawy sytuacji książę Jan Dobry przekazał radzie miejskiej majątki mieszczan pozostawione po ich śmierci bez spadkobierców. Specjalna dotacja na ich reperację łączyła się zapewne z akcją podjętą przez księcia dla zabezpieczenia się przed najazdami tureckimi. Po śmierci ostatniego Piasta opolskiego, w 1534 roku spisano najstarszy znany bialski urbarz. Odnotowano w nim funkcjonowanie dwóch bram miejskich: Nyskiej i Prudnickiej. Do ich pilnowania wyznaczono dwóch strażników, którzy otrzymywali od miasta łącznie 7 grzywien wynagrodzenia rocznie. Ponownie o dwóch stróżach bram i dwóch stróżach miejskich wspomniano w późniejszym urbarzu z 1596 roku.
W okresie nowożytnym średniowieczne mury miejskie popadały w ruinę. Osłabiły je pożary Białej, między innymi mające miejsce w 1544 roku, jak również ataki wojsk, z których jeden nastąpił w trakcie wojny trzydziestoletniej w 1621 roku. Pomimo tego funkcjonowały jeszcze w 1635 roku, gdy odnotowano przedmieścia za bramami. Nie wiadomo kiedy przeprowadzono ich rozbiórkę. Miało to zapewne miejsce po 1811 roku, gdy po raz ostatni umieszczono nazwy bram na miejskim planie.
Architektura
Miasto założono na wzniesieniu, otoczonym od zachodu i północy rzeką Białą, od wschodu fosą lub anonimowym ciekiem wodnym, a od południa fosą i wałem. Od północy miasto wzmacniał zamek. Mury wzniesiono z cegły w technice opus emplectum w dwóch wątkach: gotyckim i wendyjskim (prawdopodobnie prace prowadziło kilka warsztatów murarskich), a do podmurówki użyto otoczaków, którymi także wypełniono rdzeń muru. Całość zespalano słabą zaprawą wapienną, co zapewne przyczyniło się do szybkiej degradacji obwarowań. Obwód miasta wynosił około 1050 metrów, co pozwoliło na zamknięcie murami 7,85 ha. Grubość muru była niewielka, przeciętnie oscylowała w okolicach 0,9 metra, a wysokość wynosiła prawdopodobnie niewiele ponad 7,2 metra. W nieregularnych odstępach wzdłuż kurtyny od zewnątrz umieszczono przypory, które najczęściej znajdowały się w miejscach załamania muru.
Kurtyny murów wzmacniały rozmieszczone dość nieregularnie baszty. Były one przeważnie półkoliste w planie, pierwotnie otwarte od wewnątrz, ich wysokość nie przekraczała wysokości kurtyny, a odległość między nimi wynosiła przeciętnie około 50 metrów. Różniły się wielkością, posiadając od 2,3 do 2,9 metra średnicy. Ściany frontowe baszt czworobocznych wysunięte były przed kurtyny murów obronnych o około 1,8 metra. Ogółem na długości całego obwodu znajdowało się prawdopodobnie 14 baszt, w tym dwanaście półokrągłych i dwie czworoboczne. Mury miejskie wzmocnione były także nieregularnie usytuowanymi bartyzanami, być może konstrukcji szachulcowej, widocznymi na najstarszej znanej weducie miasta z XVI wieku.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Nyska od północy i Prudnicka od południa. Brama Nyska znajdowała się przy zamku, składała się z budynku z przejazdem i posiadała wydłużoną szyję o długości ponad 8,4 metra. Dodatkowo chroniła ją wieża zamkowa. Brama Prudnicka najpewniej była jedynie szeroką furtą, przejazdem utworzonym w kurtynie, ale flankowanym od zachodu masywną wieżą zwaną Prudnicką lub Więzienną. Zbudowana ona została z cegły na planie kwadratu o długości boków wynoszącej 7,9 metrów i wysokości 22 metrów, z elewacjami przeprutymi wąskimi okienkami strzelniczymi umieszczonymi w ostrołukowych wnękach. W zwieńczeniu jej murów nadwieszony został podwójny rząd arkad tworzących machikuły, a poniżej rząd ozdobnych blend.
Stan obecny
W obwodzie dawnych obwarowań do chwili obecnej zachowały się relikty ośmiu baszt półokrągłych, dwóch czworobocznych oraz liczne fragmenty obniżonego muru obronnego. Prócz tego odnaleźć można przy ul. Góra Wolności pozostałości szyi bramnej po dawnej bramie Nyskiej. Mury były wzmocnione przez wały i fosy, po których zachowały się pozostałości w formie wzniesień i zagłębień terenu od strony południowej przy ul. Władysława Reymonta, oraz na tyłach murów zachowanych przy ulicy Wałowej, której nazwa potwierdza istnienie umocnień ziemnych wokół miasta. Najlepiej zachowanym elementem obwarowań jest gotycka wieża przybramna zwana Więzienną bądź Prudnicką.
pokaż wieżę Więzienną na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Eysymontt J., Studium historyczno-architektoniczne murów miejskich w Białej Prudnickiej, Wrocław 1974.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.