Historia
Zamek Bäslack prawdopodobnie zaczęto wznosić równocześnie z założeniem sąsiedniej wsi Bezławki, której akt lokacyjny wystawił w roku 1371 komtur bałgijski Ulrich Fricke. Po wykarczowaniu lasu i splantowaniu terenu właściwe prace budowlane zaczęto prowadzić po 1377 roku. Ukończona budowla być może pełniła funkcję siedziby komornictwa („kamer”), podległego prokuratorowi w Kętrzynie, choć nie zostało to poświadczone w źródłach pisanych. Ewentualnie na zamku rezydował zarządca niższego szczebla („burggraff”), o kompetencjach jedynie gospodarczych i fiskalnych (np. zbieranie danin). Zamek mógł być również oparciem dla wypraw krzyżackich przeciwko Litwinom i zabezpieczać nowo kolonizowane obszary.
W źródłach pisanych zamek pojawił się w 1402 roku, kiedy to w Bezławkach zatrzymał się wielki komtur Wilhelm von Helfenstein, powracający z rycerstwem z wyprawy na Wilno. W wyprawie tej brał także udział Świdrygiełło, najmłodszy brat Władysława Jagiełły, chcący zdobyć władzę na Litwie. Przebywał on w Bezławkach do 1404 roku, biorąc udział w rozgrywkach dyplomatyczno – militarnych. Pomimo tego sam zamek nie był ważną budowlą, raczej leżał on na uboczu ważnych wydarzeń polityczno – wojskowych, a działania militarne unikały go.
Po okresie walk polsko-krzyżackich w XV wieku zamek stracił na znaczeniu. W 1583 roku przekształcono go w kościół protestancki zmieniając układ wnętrz głównego budynku. W latach 1726-1730 zbudowano wieżę zachodnią służącą jako kościelna dzwonnica, ponadto wzniesiono nową kruchtę. Po II wojnie światowej obiekt przejęli katolicy, co wiązało się z kolejną przebudową wnętrza głównego domu zamkowego.
Architektura
Zamek wzniesiono na samotnym wzgórzu, którego stoki na południu i wschodzie opadały ku dolinie rzeki Dajny. Tam też zbocza były najwyższe i najbardziej strome, natomiast nieco przystępniejsze od północy, skąd poprowadzono drogę dojazdową. Głównym elementem założenia był prostokątny w planie dom o wymiarach 11,8 x 25,6 metrów, mieszczący pierwotnie pięć kondygnacji oraz poddasze. Po jego południowo – wschodniej stronie usytuowano dziedziniec, chroniony murem obronnym połączonym z głównym budynkiem w dwóch narożnikach. Dom zamkowy chronił więc swą masą najbardziej zagrożony odcinek i zabezpieczał podejście do zamku.
Główny dom zamkowy zbudowany został z cegły w wątku gotyckim, na podmurówce z kamieni eratycznych sięgających pierwszego piętra. Surowe elewacje z niewielkimi otworami okiennymi, ozdobiono blendami umieszczonymi na dwóch poziomach. Niższe na wysokości drugiej kondygnacji zamknięto łukiem odcinkowymi, wyższym na poziomie trzeciej i czwartej kondygnacji nadano formę ostrołukową. Niższe wnęki podkreślały narożniki i główne wejście do budynku, wyższe natomiast umieszczono w równych odstępach, zaczynając od narożników. Okna przepruto we wszystkich czterech ścianach na czterech kondygnacjach, a ponadto w obu ścianach szczytowych. W razie konieczności mogły one pełnić rolę strzelnic. Budynek nakryto dwuspadowym dachem z dwoma schodkowymi, wypełnionymi blendami i zwieńczonymi sterczynami szczytami od wschodu i zachodu. Wejście prowadziło przez zewnętrzną przybudówkę przy elewacji południowej, usytuowaną od strony dziedzińca, z otworem wejściowym umieszczonym znacznie nad ziemią.
Wewnętrzny układ pomieszczeń głównego domu, na podstawie analogi z innymi budowlami tego samego typu, mógł się dzielić na dwóch dolnych kondygnacjach na trzy części, choć nie ma pewności czy ściany działowe były murowane, czy też wykonane z lżejszych materiałów. Piętra rozdzielały płaskie, drewniane stropy, tylko najniższa kondygnacja prawdopodobnie miała ceglane sklepienie kolebkowe. Przyziemie zapewne pełniło funkcje gospodarcze, wyższe piętro zajmowały komnaty reprezentacyjne i mieszkalne, a kolejne jednoprzestrzenne piętra miały funkcje magazynowo – obronne. Przewaga powierzchni magazynowych mogłaby świadczyć o specyficznej roli zamku, który mógł pełnić rolę składu zaopatrzenia niezbędnego podczas krzyżackich zbrojnych wypraw. Na pierwszym piętrze zapewne od zachodu znajdowała się izba mieszkalna bądź refektarz, bowiem na tym poziomie przy elewacji zachodniej funkcjonował drewniany wykusz latrynowy. Od wschodu mogła się mieścić kaplica zamkowa. W zależności od kondygnacji zastosowano różne typy otworów okiennych, przy czym najniższy poziom nie posiadał ich w ogóle. Wyżej umieszczono wąskie ona szczelinowe o szerokości około 17 cm, osadzone w płytkich wnękach. Na trzeciej i czwartej kondygnacji okna były już nieco szersze. Najwyżej, pod okapem dachu, znalazły się dość szerokie okna zamknięte łukiem odcinkowym.
Dziedziniec zamkowy o wymiarach 42 x 52 metry otaczał mur obronny, zaopatrzony w trzy płytkie wykusze i dwie narożne czworoboczne baszty, także otwarte od strony wewnętrznej, co bardziej przypominało rozwiązania z obwarowań miejskich, niż fortyfikacji typowych dla podzamczy zamków krzyżackich. Kurtyny i baszty posiadały zbliżoną wysokość, sięgającą około 5 metrów, przy grubości murów sięgającej 1,5 metra. Prawdopodobnie zwieńczone były krenelażem i drewnianym gankiem straży. Dziedziniec był raczej rodzajem umocnionego obozowiska oraz miejscem schronienia okolicznej ludności w czasie najazdu. Wobec niewielkiej stałej załogi zamku, tylko w takich wypadkach mogło być zapewnione obsadzenie obrońcami tak dużego obwodu obronnego. Nie można wykluczyć, iż na dziedzińcu znajdowały się drewniane zabudowania gospodarcze (np. stajnie, spichrze, rożnego rodzaju szopy, składy itp.).
Według najnowszych badań wjazd na dziedziniec umieszczony był przy głównym budynku, po jego wschodniej stronie. Dzięki temu chroniony był przez najsilniejszy element zamku oraz znajdował się po stronie najmniej narażonej na atak wroga, umieszczono go bowiem u wylotu drogi prowadzącej z Reszla, natomiast ataku można się było spodziewać przede wszystkim ze strony przeciwnej. Wróg musiał więc, zanim dostał się pod bramę, okrążyć obiekt i nie mógł zostać niezauważony.
Stan obecny
Zamek w Bezławkach to obecnie najlepiej zachowana budowla krzyżacka spośród niewielkich założeń mieszkalno – obronnych niższego szczebla. Główny dom zamkowy zachował wygląd gotycki, choć od zachodu przystawiona jest do niego obecnie nowożytna wieża – dzwonnica kościelna, kosztem której rozebrany został jeden ze szczytów. Ponadto nowożytny jest przedsionek południowy, zajmujący miejsce niezachowanego gotyckiego. Wewnątrz budynku przepadły pierwotne podziały, na zewnątrz natomiast widoczne są relikty muru obwodowego, niestety nie zabezpieczonego i niszczejącego. Zamek pełni obecnie funkcje kościoła, a wstęp na jego teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Kwiatkowski K., (Wild)haus w Bezławkach (Bayselauken, Bäslack) – uwagi na temat budownictwa warownego zakonu niemieckiego w późnośredniowiecznych Prusach, „Zapiski Historyczne”, tom LXXXI, 2/2016.
Kwiatkowski K., Zamek w Bezławkach i jego domniemywane funkcje administracyjne, „Studia Warmińskie”, 58/2021.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wasik B., Wieże mieszkalne w krzyżackiej architekturze zamkowej w Prusach, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Archeologia XXXVIII, 2022.
Wółkowski W., Architektura zamku w Bezławkach [w:] Bezławki: ocalić od zniszczenia, wyniki prac interdyscyplinarnych prowadzonych w latach 2008-2011, red. A.Koperkiewicz, Gdańsk 2013.