Historia
Budowę kościoła św Jana Ewangelisty w Bartoszycach (Bartenstein) rozpoczęto około 1332 roku wraz z lokacją miasta, które zastąpiło wcześniejszą osadę na przeciwległym brzegu rzeki. Wielki mistrz krzyżacki Luter z Brunszwiku w przywileju fundacyjnym przewidział nadanie ziemskie czterech wolnych włók ziemi dla miejskiego proboszcza. Pierwsza wzmianka o jego kościele pojawiła się w roku 1345.
W pierwszym etapie wzniesiono poligonalnie zamknięte prezbiterium, a jeszcze przed połową XIV wieku przystąpiono do budowy trójnawowego, pseudobazylikowego korpusu, ukończonego w okresie około 1360-1390. W tym czasie rozpoczęto również budowę wieży, która początkowo została zrealizowana jedynie do wysokości pierwszego piętra. W 1406 roku do kościoła dostawiono kaplicę Świętej Marii Dziewicy, a przed 1414 rokiem kaplicę Świętej Anny, obie po południowej stronie kościoła. W drugim etapie budowy, przypadającym na drugą połowę XV wieku, zmieniono typ kościoła na bazylikowy. Znacznie podwyższono wówczas nawę główną kościoła i prezbiterium, oraz dobudowano kolejne dwie kondygnacje wieży, ukończonej ostatecznie na początku XVI wieku.
W 1487 roku kościół ponownie konsekrowano, być może z powodu zniszczeń z okresu wojny trzynastoletniej. Od 1525 roku, po sekularyzacji Prus, służył on ewangelickiej społeczności miasta która stanowiła wówczas większość Bartoszyc. W jej czasach do prezbiterium dobudowano kaplice przy prezbiterium, wzniesione w latach 1519-1521 i 1642. W 1732 roku przekształcono wieżę kościoła oraz przemurowano portale zachodni i południowy. W drugiej połowie XIX wieku dostawiona została kruchta północna. Poważne uszkodzenia budowla odniosła w trakcie drugiej wojny światowej (dotknęły one zwłaszcza sklepień). Odbudowę oraz renowację przeprowadzono w latach 1946-1958.
Architektura
Kościół ostatecznie pod koniec średniowiecza uzyskał formę trójnawowej bazyliki, o znacznie niższych nawach bocznych od nawy głównej (20 x 22,1 metrów). Od strony zachodniej przystawiona została czworoboczna, trójpiętrowa wieża (9,4 x 11,1 metra), wschodnią stronę zwieńczyło natomiast wielobocznie zamknięte prezbiterium o szerokości nawy głównej. Po podwyższeniu w XV wieku otrzymało ono także równą z nią wysokość. Przy nawie południowej znalazły się dwie jednoprzęsłowe kaplice, które oflankowały wąską kruchtę. Kolejna kruchta utworzona została przy ścianie północnej nawy bocznej. Po stronie północnej prezbiterium znalazła się dwukondygnacyjna zakrystia, usytuowana na przedłużeniu nawy bocznej i z nią zlicowana. W pierwszej połowie XVI wieku kolejną kaplicę dostawiono przy prezbiterium.
Elewacje zewnętrzne korpusu w partii nawy głównej (clerestorium) rozczłonkowano rzędem na przemian dwóch ostrołucznych okien i nieco mniejszych, pojedynczych blend, a w nawach bocznych jedynie ostrołucznych okien o szerszych prześwitach. Co nietypowe prezbiterium przepruto oknami umiejscowionymi na dwóch kondygnacjach. Rozdzieliły je krótkie odcinki tynkowanego fryzu, przed podwyższeniem znajdującego się blisko okapu dachu. Zewnętrzne elewacje prezbiterium, korpusu, wieży, oraz części aneksów opięto przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Wieżę ozdobiono blendami, na pierwszym piętrze ostrołucznymi, nawiązującymi do płycin nawy głównej, wyżej prostokątnymi i zamkniętymi łukami odcinkowymi (partie dobudowane pod koniec średniowiecza). Każdy poziom rozdzielony został tynkowanymi fryzami.
Wejście do kościoła wiodło portalem zachodnim w przyziemiu wieży oraz portalami w drugim przęśle od zachodu w nawie północnej i południowej. Portal południowy oprofilowano uskokowo kształtką, oflankowano gzymsem impostowym i wąskimi płycinami. Portal północny osadzono w kruchcie zwieńczonej szczytem. Sam portal także zwieńczono szczytem, a po bokach umieszczono dwupolowe płyciny obramione kształtką, zamknięte dwuspadowo, zwieńczone kwiatonami. W ich pola wstawiono płaskorzeźbione przedstawienia św. Małgorzaty i św. Katarzyny, wykonane ze sztucznego kamienia. Ponadto w kościele funkcjonował profilowany portal łączący zakrystię z prezbiterium.
Wnętrze kościoła ozdobiły sklepienia gwiaździste, w korpusie osadzone na masywnych czworobocznych filarach ze sfazowanymi cokołami, oraz na wysoko nadwieszanych w nawie głównej wspornikach z dekoracją maswerkową. Nawy oddzielono od siebie ostrołukowymi arkadami, sprawiającymi wrażenie przebitych bezpośrednio w ścianach, a nie wspartych na kolumnach lub filarach (prawdopodobnie pod wpływem oddziaływań dolnośląskich). Elewacje nawy głównej artykułowano również wysokimi, płytkimi, ujmującymi arkady międzynawowe, ostrołukowymi niszami o uskokowych ościeżach profilowanych ćwierćwałkami, w których znajdowały się pierwotnie przeźrocza triforium (motyw stosowany w architekturze cysterskiej).
Stan obecny
Pomimo dokonanych w XVII i XVIII wieku przekształceń kościół do dziś zachował swój pierwotny, gotycki charakter trójnawowej bazyliki, o wielu niekonwencjonalnych rozwiązaniach jak na miejski kościół parafialny tego regionu. Wnętrze budowli ozdabia sklepienie gwiaździste, pieczołowicie zrekonstruowane po zniszczeniach drugiej wojny światowej, zachowały się także pierwotne artykulacje ścian. Na szczególną uwagę zasługuje trójkondygnacyjna konstrukcja ścian nawy głównej z nałożoną na nią strefą triforium, niezwykle rzadką na terenie Prus. Godne uwagi jest także dwupoziomowe prezbiterium o smukłych proporcjach wewnątrz i na zewnątrz oraz silnie profilowane i efektowne portale.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Natangen, red. A.Boetticher, Königsberg 1892.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.