Historia
Miasto Barlinek (Klein Berlin, Berlinchen) założono jako jeden z wielu ośrodków ufundowanych w drugiej połowie XIII wieku przez margrabiów brandenburskich, w związku z ekspansją na ziemie na wschód od Odry i chęcią umocnienia się na podbijanych terenach. Początkowo Barlinek był niedużą słowiańską osadą, lecz wszedł w okres szybkiego rozwoju po nadaniu przez margrabiów w 1278 roku praw miejskich. Stał się ważnym ośrodkiem z racji usytuowania przy granicy oraz dodatkowo przy ważnym szlaku handlowo – komunikacyjnym. Z tego powodu już pod koniec XIII stulecia lub na początku XIV wieku rozpoczęto budowę murowanych obwarowań. Koniec prac budowlanych najpewniej nastąpił przed 1350 rokiem.
Najstarsze wzmianki o miejskich murach obronnych Barlinka odnotowane zostały w źródłach pisanych w 1362 i 1363 roku, w związku ze sporem między mieszczanami a margrabią brandenburskim, dotyczącym obsadzenia bramy Młyńskiej. W XV i XVI wieku na, skutek rozwoju broni palnej, fortyfikacje Barlinka były rozbudowywane i modernizowane (zmiana formy przedpiersie kurtyn, otwory strzeleckie przystosowane do użycia ręcznej broni palnej, podwyższanie i zadaszanie niektórych baszt, wzmacnianie bram).
W okresie nowożytnym jeszcze w 1663 roku władze prowincji zaleciły miastom przeprowadzenie napraw fortyfikacji, jednak począwszy od XVIII wieku rozwój sztuki militarnej spowodował, iż średniowieczne obwarowania stały się anachroniczne i mieszczanie zaprzestali ich renowacji. W 1758 roku stan obwarowań Barlinka był tak zły, iż ich wykorzystanie w obliczu ataku oddziału kozackiego pod dowództwem generała von Handriga było niemożliwe. Od początku XIX stulecia w związku z brakiem znaczenia i rozbudową miasta obwarowania zaczęły być sukcesywnie rozbierane.
Architektura
Miasto założono na planie zbliżonym nieco do wydłużonego owalu, chronionego od wschodu i częściowo od południa przez Jezioro Barlineckie. Po stronie zachodniej z miastem graniczyło nieduże wzniesienie tzw. Góra Goldowskiego, które musiało zostać włączone w obwód obwarowań, by nie stać się dogodnym punktem dla ewentualnej artylerii ostrzeliwującej Barlinek. W późniejszym okresie średniowiecza po stronie północno – wschodniej i południowo – zachodniej (przed bramami miejskimi) wykształciły się przedmieścia: Młyńskie i Myśliborskie. Ich zabudowa była jednak rozproszona i pozbawiona obwarowań.
Zabudowę miejską opinał obwód ceglano – kamiennego muru obronnego o długości ponad 1700 metrów, wzmocnionego licznymi czworobocznymi basztami wykuszowymi oraz poprzedzonego fosą i ziemnym wałem. Od strony południowo – wschodniej rolę fosy pełniła rzeka Płonia nazywana Młynówką lub potokiem Młyńskim. Jej wody wypływały szerokim rozlewiskiem o błotnistych brzegach z jeziora i następnie zasilały młyn zwany Przednim. Także po stronie południowej i południowo – zachodniej fosa była nawodniona (tzw. Żabie Bagno), a w pozostałych częściach z powodu dużych różnic wysokości terenu musiała być sucha. Prawdopodobnie po stronie północno – zachodniej część fosy okresowo zasilana była przez wody pochodzące z roztopów i silnych deszczy. Od strony miasta zabudowa była odsunięta od obwarowań tworząc uliczkę podmurną, ułatwiającą komunikację w okresie zagrożenia i przemieszczanie sił.
Mury wznoszono z nieobrobionych kamieni, układanych warstwami na wapiennej zaprawie, a następnie uzupełnianych cegłami, zwłaszcza w obrębie baszt i w partiach korony muru. Jego grubość na poziomie przyziemia wynosiła około 1,5 metra, a wysokość szacuje się na około 7-8 metrów. Mur zwieńczony został podwieszanym, drewnianym chodnikiem dla obrońców, w późniejszym okresie zadaszonym i zaopatrzonym w otwory strzeleckie przebite w prostym przedpiersiu. Pierwotnie ochronę chodnika straży być może stanowił krenelaż.
Baszty, których było około 30, były wysunięte przed czoło muru, dzięki czemu mogły prowadzić obronę flankową przyległych kurtyn i dość regularnie rozmieszczone w odległościach umożliwiających na oddanie skutecznego strzału z kuszy (około 30-40 metrów). Były one nieco wyższe od korony muru obronnego, a ich dwie lub trzy kondygnacje bojowe skomunikowano za pomocą ceglanych klatek schodowych lub drewnianych drabin. Najwyższa kondygnacja zapewne łączyła się schodkami z gankiem w koronie muru obronnego. Elewacje baszt przeprute były otworami strzelczymi, pojedynczymi lub dwoma w dłuższych bokach i pojedynczymi w bokach krótszych. Większość z baszt miała formę wykuszy, czyli była otwarta od strony miasta. Spośród nich wyróżniała się wyższa, pełna baszta na górze Goldowskiego, w dolnej części założona na planie czworoboku, wyżej cylindryczna. Dodatkowo po stronie północno – zachodniej od bramy Myśliborskiej znajdowała się kilkukondygnacyjna baszta przykryta dachem dwuspadowym, podobna w formie do bramy Młyńskiej. Na weducie z pierwszej połowy XVII wieku widoczne są również nadwieszane na murach czworoboczne bartyzany.
Wjazd na teren miasta zapewniały dwie bramy: Myśliborska (Soldiner Tor) od południowego – zachodu, wiodąca na trakt prowadzący od strony Gorzowa i Młyńska (Mühlentor) od strony Pełczyc, czyli od północnego – wschodu. Dodatkowo w stronę Jeziora Barlineckiego skierowane były furty wodne: starsza Wielka i późnośredniowieczna zwana Małą. Do ich budowy wykorzystano zwykłe baszty wykuszowe, przy czym furtę Wielką nadbudowano częścią cylindryczną. Bramy Młyńska i Myśliborska stanęły na krańcach głównej drogi przelotowej przez miasto, przechodzącej przez usytuowany pośrodku Barlinka rynek. Brama Młyńska miała formę prostopadłościanu o kilku kondygnacjach, nakrytego wysokim dwuspadowym dachem z ozdobnymi, gotyckimi schodkowymi szczytami, być może akcentowanymi sterczynami. Brama Myśliborska miała natomiast formę prostopadłościanu przechodzącego być może u góry w część cylindryczną. W późniejszym okresie średniowiecza została rozbudowana o przedbramie w postaci szyi sięgającej mostu nad fosą.
Stan obecny
Z dawnego obwodu obwarowań do dziś zachowało się nieco ponad 480 metrów muru obronnego. Niestety jest on w dużej części obniżony w stosunku do pierwotnej formy. Najdłuższy ale niski odcinek zachował się za kościołem farnym we wschodniej części miasta, natomiast najlepiej zachowany fragment można zobaczyć u zbiegu ulic Chmielnej i Górnej, gdzie przetrwały detale korony murów oraz jedna z baszt wykuszowych, a także między ulicami Górną i Podwale. Ponadto krótki odcinek kamiennej części muru obronnego widoczny jest przy ul. Grodzkiej i Jeziornej, a zgrupowane w trzech miejscach relikty znajdują się w północno – wschodniej części obwodu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Skaziński B., Barlinek. Średniowieczne fortyfikacje miejskie, Barlinek 2018.