Historia
Zamek w Bardzie (niem. Wartha) zbudowany został pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, zapewne w związku z likwidacją starszego grodu kasztelańskiego. Bardo po raz pierwszy wzmiankowano w przekazach pisemnych już w 1096 roku, kiedy to zostało zniszczone w trakcie wyprawy Brzetysława II. W kolejnych latach gród odbudowano, gdyż jako pograniczna warownia wzmiankowany był w 1155 i 1245 roku („Gradice Barda”). W 1203 roku odnotowany został po raz pierwszy miejscowy kasztelan o imieniu Sobiesław, w 1261 roku Bogusław Jarosławowic, natomiast w 1269 roku Jan syn Żerzucha i w 1283 roku Jarosław Mroczkowic z Owiesna, z rodziny Pogorzelów.
W 1301 roku książę Bolko I Surowy sprzedał swoje posiadłości na terenie dawnego grodu opatowi cysterskiego klasztoru kamienieckiego, zezwalając mu na ufundowanie sześciu kramów. Prawdopodobnie budowa murowanego zamku była już wówczas planowana, a być może nawet zaawansowana, związana z lokowanym w tym samym roku na prawie niemieckim miastem i komorą celną, wzmiankowaną w źródłach pisanych w 1310 i 1317 roku. Zamek mógł z jednej strony strzec strefy nadgranicznej, z drugiej praw książąt do pobierania opłat. Podobnie jak inne budowle obronne w regionie, około połowy XIV wieku mógł przejść w drodze sprzedaży, zastawu lub jako lenno w ręce prywatne śląskich rodów rycerskich, albo na własność klasztoru w Kamieńcu.
Zamek bardzki funkcjonował do pierwszej połowy XV wieku. Zniszczony został najpewniej w czasie wojen husyckich, być może w 1425 roku, gdy czeski najazd spalił kościół w położonej u podnóża góry osadzie. Opuszczone ruiny z czasem uległy prawie całkowitemu zanikowi. Mury mogły ostatecznie zawalić się i spaść ze stoków w trakcie trzęsienia ziemi z 1598 roku, mogły też być traktowane jako źródło darmowego materiału budowlanego (w rejonie wieży i zabudowań mieszkalnych nie odnaleziono znaczniejszych ilości rumoszu).
Architektura
Zamek wzniesiono na cyplowato wysuniętej z góry skalnej półce, na wysokości około 350 metrów n.p.m. Usytuowany był w zakolu rzeki Nysy Kłodzkiej, otaczającej podstawę wzgórza od północy i zachodu. Dominował nad przebiegającym przez dolinę szlakiem oraz przeprawą rzeczną, gdzie w pobliżu pierwotnie znajdował się gród kasztelański. Składał się z owalnego, murowanego zamku górnego i położonego około 30 metrów na południe od niego przedzamcza, zapewne w większości o konstrukcji drewnianej. Obie części rozdzielone zostały wykutym w skale przekopem o szerokości od 2 do 6 metrów i głębokości 3 metrów, który odcinał dostęp do cypla. Do budowy zamku wykorzystano łupany kamień, łączony zaprawą wapienną, niekiedy obrabiany od strony lica.
Zamek górny zajmował powierzchnię o wymiarach około 36 x 30 metrów, wyznaczoną przez obwód masywnego muru obronnego o grubości około 2,2 metra. We wschodniej części niewielkiego dziedzińca usytuowano wieżę – bergfried o średnicy 10,1 metra, wolnostojącą, ale zlokalizowaną blisko wschodniego odcinka muru. Na zachód od niej przylegały do muru obronnego trzy budynki mieszkalne i gospodarcze. Bramę do zamku umieszczono po stronie południowo – wschodniej. Był to zwykły otwór w murze o szerokości 1,8-1,9 metra, być może zamykany zwodzonym mostem przerzucanym nad rowem i obsługiwanym z ganku straży lub hipotetycznego wykusza.
Budynek w północno – zachodnim narożniku dziedzińca miał ściany niestanowiące obwodu obronnego grubości 1 metra i mógł mieć wieżowy charakter. Przypuszczalnie miał zarys czworoboku. Wejście do niego o szerokości około 1 metra prowadziło z poziomu dziedzińca. Budynek przystawiony do środkowego odcinka kurtyny północnej był podpiwniczony, wielkości 4,3-5 x 6,9-7,3 metra. Od strony dziedzińca ograniczały go ściany o grubości 0,7 metra. Do zwieńczonej stropem piwnicy prowadziło zejście o długości 6,2 metra, najpewniej zaopatrzone w drewniane schody. Trzeci budynek przy południowo – zachodnim odcinku muru obwodowego był co najmniej dwukondygnacyjny. Jego piwnica o zarysie trapezowatym posiadała wymiary 3,5-3,7 do 5,1-5,9 metra i sklepienie kolebkowe. W obu jej krótszych ścianach znajdowały się wnęki.
Podzamcze powstało częściowo dzięki usypaniu pagórka z piasku i rumoszu skalnego. Prawdopodobnie ufortyfikowane było wałem kamienno-ziemnym, wzniesionym z kamieni układanych bez zaprawy, w planie tworzącym rzut zbliżony do trójkąta z zaokrąglonymi narożnikami. Nie odkryto murowanej zabudowy wewnętrznej podzamcza, stwierdzono natomiast istnienie warstw zaprawy wapiennej i czystego wapna, interpretowanych jako pozostałości funkcjonującego tam placu budowy.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego pozostał jedynie zarys fundamentów i przyziemia zamku, nadbudowany w trakcie działań konserwatorskich, przy czym w niektórych zasypach wysokość zachowanych murów fragmentami sięgała około 3,5 metra. W trakcie prac konserwatorskich starano się jak najmniej ingerować w pierwotną strukturę i układ ścian. Dążono do wykonywania wszelkich uzupełnień surowcem lokalnym, kamieniami pochodzącymi z wykopów i rozebranych wcześniej murów. Kamienie układano jak najściślej, a luki między nimi starannie spoinowano. Nie uzupełniano spoin w starych partiach murów, dzięki czemu łatwo jest odróżnić fragmenty pierwotne. Wstęp na teren reliktów budowli jest wolny. Wiedzie do nich dróżka odbijająca na wschód z ulicy Krakowskiej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Lodowski J., Relikty zamku rycerskiego odkryte w Górach Bardzkich koło Barda [w:] Nie tylko zamki: szkice ofiarowane profesorowi Jerzemu Rozpędowskiemu w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Wrocław 2005.