Historia
Kościół św. Anny i św Szczepana zbudowany został po przeniesieniu i ponownym założeniu miasta Barczewo (Wartenburg) w 1364 roku przez biskupa Jana II Stryprocka, koniecznym ze względu na zniszczenie pierwszej osady przez Litwinów w latach 1354 – 1355. W ramach nowej lokacji miejscową parafię uposażono sześcioma wolnymi włókami ziemi. Najwcześniejsza wzmianka o proboszczu barczewskim imieniem Henricus, odnotowana została w 1337 roku, ale odnosiła się ona jeszcze do starej osady.
Do budowy murowanego kościoła przystąpiono stosunkowo szybko po translokacji, ze względu na zorganizowaną już parafię i administrację miasta. Prace nad korpusem nawowym zapewne zaczęto w ostatniej ćwierci XIV wieku, a około 1420 – 1450 wybudowano dwie najniższe kondygnacje wieży, którą rozpoczęto już po ukończeniu korpusu. Budowa górnych pięter wieży mogła się przeciągnąć aż do początku XVI wieku (otrzymały zbliżoną formę do kościoła farnego w Olsztynie).
Budowla wielokrotnie ulegała uszkodzeniom w wyniku pożarów, m.in. w 1414 roku, w trakcie wojny trzynastoletniej i w 1544 roku. W trakcie odbudowy podjętej po tym ostatnim, nad nawami założono kunsztowne, późnogotyckie sklepienia sieciowe i kryształowe. Renowacje przeprowadzano także po pożarach w XVII oraz w końcu XVIII wieku. W 1894 roku świątynia została powiększona o neogotyckie prezbiterium, powiększono też wówczas zakrystię. Podczas II wojny światowej zabytek doznał zniszczeń, lecz prace remontowe zostały zakończone do 1962 roku. W latach 1988-1989 zostało odnowione wnętrze kościoła.
Architektura
Kościół powstał jako murowana z cegły w wiązaniu gotyckim na kamiennym cokole, orientowana względem stron świata budowla gotycka, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Pierwotnie składał się z prostokątnego w planie korpusu wielkości 49,1 x 20,7 metrów, o trzech nawach w układzie halowym i pięciu przęsłach długości. Bryłę uzupełniła płytka ale piętrowa kruchta południowa, dwuprzęsłowa, piętrowa zakrystia po stronie północnej (zlicowana ze ścianą wschodnią korpusu) i wyniosła, czworoboczna wieża po stronie zachodniej o wymiarach 10 x 11,4 metrów.
Korpus kościoła opięto uskokowymi przyporami, w trzech narożnikach umieszczonymi pod skosem, za wyjątkiem narożnika północno – wschodniego, gdzie przyporę uznano za zbędną z powodu umiejscowienia tam zakrystii. Przypory zakończono poniżej tynkowanego fryzu pod okapem dachu, jedynie te w narożach utworzono wyższe i ozdobione małymi wnękami. Gładkie przestrzenie pomiędzy szkarpami przepruto wąskimi, wysokimi, ostrołucznie zamkniętymi oknami, pod którymi poprowadzono gzyms kapnikowy. Szersze okno pierwotnie mogło się znajdować na osi elewacji wschodniej, gdzie oświetlało ołtarz główny. Nad nim znalazł się okazały, trójkątny szczyt, podzielony dziesięcioma ciągłymi blendami i umieszczonymi między nimi trójkątnymi w przekroju lizenami. Lizeny przedłużono do formy sterczyn, zaś nad ostrołukami blend przepruto małe, okrągłe otwory.
Wieża podobnie jak korpus podparta została wysokimi przyporami, dwoma zachodnimi umieszczonymi pod skosem i pojedynczymi nietypowo umieszczonymi od północy i południa, co wskazywałoby na ich późniejsze dobudowanie, w miarę podwyższania budowli i konieczności jej wzmocnienia. Elewacje zewnętrzne wieży podzielono tynkowanymi fryzami na siedem poziomów, z których przyziemie za wyjątkiem portalu wejściowego pozostało surowe, wyższe natomiast bogato udekorowano rzędami ostrołucznych blend, niektórych ze zdwojonymi zwieńczeniami.
Trójnawowe wnętrze świątyni przykryto kilkoma rodzajami sklepień: sieciowym o kopulastych przęsłach i kryształowym w nawie głównej o szerokości 6,6 metrów oraz w nawach bocznych o szerokości 3,9 metrów, gwiaździstym w zakrystii i w jednym przęśle nawy południowej, oraz krzyżowo – żebrowym w kruchcie podwieżowej i w kruchcie południowej. Sklepienie w korpusie nawowym podparły cztery pary ośmiokątnych filarów i dwie pary półfilarów przyściennych. Ich trzony utworzono gładkie, pozbawione ozdób i strefy kapitelowej. Ostrołuczne, profilowane arkady międzynawowe wyprowadzono wprost z filarów, pozostawiając jedynie małe uskoki muru na których oparto sklepienia. W nawach bocznych sklepienia opuszczono natomiast na wsporniki. Górne kondygnacje zakrystii i przedsionka otwarte zostały do wnętrza kościoła jako empory.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotny układ przestrzenny składający się z typowego dla rejonu Warmii halowego korpusu z ośmiobocznymi filarami międzynawowymi, zachodniej, bogato artykułowanej wieży, zakrystii i kruchty. Niestety elewację wschodnią i szczyt częściowo przysłonięto neogotyckim prezbiterium. Nowożytny jest również hełm wieży oraz wieżyczka na kalenicy dachu. Wewnątrz zachowały się późnogotyckie sklepienia sieciowe i kryształowe, starsze może jest jedynie jedno przęsło sklepienia gwiaździstego nawy południowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.