Historia
Murowany gotycki kościół farny w Barcianach (niem. Barten) zbudowany został w pierwszej połowie XV wieku, choć pierwsza budowla sakralna musiała we wsi funkcjonować wcześniej, bowiem po raz pierwszy miejscowy kościół odnotowany został w źródłach pisanych w 1389 roku. Najstarszą murowaną częścią kościoła była zapewne zakrystia, dostawiona jeszcze do drewnianego lub szachulcowego korpusu. Przypuszczalnie powstała ona w czasie, gdy w Barcianach prowadzono budowę murowanego zamku, a więc około lat 80-tych XIV wieku.
W trakcie gruntownej przebudowy z pierwszej połowy XV wieku wzniesiono murowany już korpus kościoła oraz po pewnym czasie przebudowano starą zakrystię (podwyższono jej mury, wzniesiono narożne przypory, przebito nowe okna). W kolejnym etapie założono sklepienie nad zakrystią i dobudowano kruchtę północną, co wiązało się z rozebraniem ściany zachodniej zakrystii i jednej z jej przypór. Zwieńczeniem prac nad gotycką bryłą kościoła było wykonanie murowanych szczytów nad zakrystią i kruchtą (murowany szczyt zakrystii zastąpił starszy konstrukcji szachulcowej).
Pod koniec średniowiecza w związku z barciańskim kościołem wymieniany był w źródłach pisanych pleban i dwóch wikarych, a także bractwa kaznodziejskie i św. Anny. Pod koniec XVI wieku kościół był już w posiadaniu gminy protestanckiej, która w latach 1591 – 1597 powiększyła korpus budowli o więżę. Zawieszono w niej XV-wieczny dzwon ze starszej, zapewne drewnianej wieży, wzmiankowanej w dokumentach w 1580 roku. W 1714 roku odnowiono szczyt wschodni, w 1729 roku prowadzono prace budowlane przy wieży, w 1783 roku dobudowano kruchtę południową, a w 1804 roku zakończono budowę wieży (lub wzniesiono nową na miejscu XVI-wiecznej). W 1945 roku kościół powrócił w ręce społeczności katolickiej pod nowym wezwaniem Niepokalanego Serca NMP.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły układanej w wiązaniu gotyckim, na wysokiej, kamiennej podmurówce dochodzącej do 2,5-3 metrów. Wzniesiono go jako obszerną budowlę salową na planie prostokąta o długości 33,4 metrów i szerokości 15 metrów, bez wyróżnionego z bryły zewnętrznej prezbiterium, z zakrystią i kruchtą od strony północnej, przy czym pierwotna zakrystia uległa w XV wieku niewielkiemu powiększeniu w chwili dostawienia sąsiedniej kruchty. Pod koniec XVI wieku na osi fasady zachodniej do kościoła dostawiona została czworoboczna wieża, która najpewniej zastąpiła średniowieczną wieżę drewnianą.
Wszystkie elewacje zewnętrzne korpusu wzmocnione zostały uskokowymi przyporami, w narożnikach ustawionymi pod skosem. Najgęściej przypory rozmieszczono od południa, gdzie pierwotnie nie było żadnego aneksu, rzadziej od zachodu i północy. Pomiędzy przyporami symetrycznie przepruto wysokie, lecz dość wąskie, ostrołuczne okna, przy czym wschodnie okno osiowe oflankowano parą przypór. Glify okienne dekorowano dwoma rodzajami kształtek (z wklęską i z wałkiem), układając z nich trzy uskoki w oknie w ścianie wschodniej, a po dwa uskoki w oknach ściany północnej i południowej. Elewacje zewnętrzne zwieńczone zostały prostym, nieco cofniętym fryzem, być może pierwotnie tynkowanym. Jedynie ściana zachodnia nie uzyskała takiej dekoracji. Korpus przykryto dachem dwuspadowym, opartym przy krótszych bokach na trójkątnych szczytach. Szczególnie ozdobną formę otrzymał siedmioosiowy, schodkowy szczyt wschodni zrytmizowany symetrycznie umieszczonymi, trójkątnymi w przekroju lizenami, pierwotnie zapewne zwieńczonymi pinaklami. Schodkowe, dekorowane blendami i sterczynami szczyty pięcioosiowe ozdobiły również zakrystię i kruchtę północną. Podział poziomy elewacji kruchty i zakrystii utworzony został za pomocą tynkowanego fryzu pod okapem dachu.
W murach korpusu utworzono trzy wejścia, z których główne osadzono na osi ściany zachodniej, w postaci ostrołucznego portalu dekorowanego ceglanymi kształtkami. Od środka wejście to umieszczono w głębokiej niszy zamkniętej spłaszczonym łukiem ostrym, nad którą blokujący drzwi rygiel opierano na wysuniętych ze ściany kamieniach. Kolejny portal umieszczono w środkowym przęśle ściany północnej. Podobnie jak portal główny był on ostrołuczny, pierwotnie zdobiony kształtkami. Od strony wnętrza umieszczono go w wysokiej, zamkniętej łukiem ostrym wnęce. W podobnej wnęce osadzono też portal południowy, ostrołuczny i dekorowany dwoma rzędami kształtek. Wszystkie drzwi w powyższych portalach umieszczono w prostokątnych niszach, zapobiegających możliwości podważenia ich od zewnątrz.
Wnętrze korpusu kościoła przykryte zostało drewnianym stropem. Ściany rozczłonkowano licznymi oknami, jedynie na zachodnim, pozbawionym okna krańcu ściany północnej, umieszczono wysokie wnęki nieznanego przeznaczenia (być może poza funkcją dekoracyjną miały za zadanie zmniejszyć liczbę cegieł potrzebnych do budowy muru). Wszystkie one uzyskały taką samą głębokość i szerokość, wszystkie też zamknięte zostały łukami odcinkowymi o wysokiej strzałce. Małą, przeznaczoną na cyborium wnękę o odcinkowym zwieńczeniu wykonano w ścianie wschodniej. Okna od wewnątrz były dekorowane kształtkami ceglanymi, analogicznymi jak od strony zewnętrznej.
Nad zakrystią pierwotnie funkcjonowało piętro, które miało być otwarte ostrołuczną arkadą do nawy, z emporą służącą dla komtura z pobliskiego zamku. Arkada jednak była najpewniej jedynie łukiem odciążającym nad cienką ścianą z pierwszej fazy budowlanej, zaś piętro nad przyziemiem zakrystii nie pełniło roli empory, a jedynie małego stryszku. Na piętro to prowadzić miały schody osadzone w grubości muru, dostępne przez odcinkowo zamknięty, pozbawiony dekoracji portal w ścianie północnej. Wnętrze przyziemia zakrystii przykryte zostało sklepieniem kolebkowym i połączone masywną arkadą z kruchtą. Oświetlenie zapewniały dwa okna z uskokowymi obramieniami z nieprofilowanych cegieł i ostrołucznymi zamknięciami. Utworzono je w XV wieku, po zamurowaniu położonych niżej okien z pierwszej fazy kościoła.
Stan obecny
Kościół w Barcianach do dobrze zachowana późnogotycka, wiejska budowla sakralna z nowożytną wieżą o bardzo surowym wyglądzie. Cechą charakterystyczną budowli są bardzo regularnie zrytmizowane przyporami zewnętrzne elewacje oraz dwa północne aneksy z XV-wiecznymi szczytami (dolne partie wschodniej i północnej ściany zakrystii pochodzą jeszcze z XIV wieku). Późnonowożytne przekształcenia spowodowały dobudowę południowego przedsionka, modyfikację szczytu wschodniego (pozbawionego stopni i sterczyn), oraz wstawienie nowych maswerków okiennych. Wnętrze z nowym stropem i emporami posiada wystrój nowożytny, ale zachowały się liczne gotyckie wnęki ścienne (portalowe, dekoracyjne i wschodnia na naczynia liturgiczne). Ciekawostką są kamienne konsole nad portalem zachodnim, służące do podpierania rygla. Warto także zwrócić uwagę na kunsztowne, jak na wiejską świątynię, profilowanie okien oraz portali.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Natangen, red. A.Boetticher, Königsberg 1892.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Janek N., Kochanowska A., Mikos A., Piwowarska K., Rygier M., Wółkowski W., Zientała Z., Kościół parafialny w Barcianach w kontekście architektury wiejskich świątyń parafialnych w Prusach Zakonnych, „Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce”, 4/2021.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.